Nakon dva vrlo uspešna bloka predavanja u kojima su nam gosti bili Primož Krašovec, Asbjorn Val (Asbjørn Wahl), Katrin Samari (Catherine Samary) i Ursula Hjus (Ursula Huws), 6. maja u Domu omladine Beograda smo imali prilike da ugostimo Gorana Musića, ekonomistu i istoričara, dugogodišnjeg aktivistu u studentskim i radničkim inicijativama, kao i Majkla Lebovica (Michael Lebowitz), jednog od najrelevantnijih marksističkih teoretičara danas. (Fotografije sa događaja možete pogledati klikom ovde>>>)
Goran Musić je u svom izlaganju ciljao poslednju sekvencu istorije SFRJ, raspad države i dominaciju nacionalističke ideologije. U pokušaju da ovo objasni Musić je na početku ukazao na dva tumačenja istorijskog procesa koji su dominantni u domaćoj istoriografiji od kojih on pokušava da se distancira. Sa jedne strane, nacionalističko tumačenje posmatra čitavu istoriju SFRJ koja je prethodila ovim događajima kao vreme u kom su nacije (srpska, hrvatska itd.) bile delatni subjekti kao što je to slučaji i u svakom drugom istorijskom trenutku. Naravno, ovo tumačenje se onda ogrešuje o čitav niz ideoloških odrednica koje su bile dominantne tokom jugoslovenske istorije. Za njih je “radnička klasa” samo način da se prikrije nacionalni identitet koji postoji nevezano za to što je on faktički potisnut, a “bratstvo i jednistvo” jeste samo drugo ime za paralelni nacionalni razvoj različitih nacionalnih zajednica koje su sačinjavale Jugoslaviju. U odnosu na ovo shvatanje, dominantna uloga koju je nacionalistički diskurs počeo da zadobija u poslednjoj sekvenici jugoslovenske istorije, bi trebalo shvatiti kao neku vrstu razotkrivanja i pojavljivanja onoga što je sve vreme bilo prisutno i određujuće. Sa druge strane, Musić pokušava da se distancira od objašnjenja raspada Jugoslavije koje dolazi iz tabora liberalne istoriografije. Ovi istoričari prelazak sa “radničke klase” na “srpstvo” ili “hrvatstvo” objašnjavaju govoreći o manipulaciji koju su nad radništvom odozgo sproveli političari. Reč je o određenoj vrsti usađivanja iluzije od strane političkih elita federalnih jedinica. Preduslov koji je omogućio takvu manipulaciju je, za liberalnu istoriografiju, pretpostavljena srodnost komunističkih i nacionalističkih ideologija koja potiče iz njihove kolektivističke prirode, nasuprot individualstičkom karakteru liberalne ideologije.
Na početku svog izlaganja Musić razmatra ulogu Slobodana Miloševića u ovom periodu, pažljivo analizirajući odabrana mesta iz njegovih govora, gde pokazuje kako je ideološka orijentacija koja se u njima može pronaći upravo određeni spoj nacionalističkih elemenata sa liberalnom ideologijom individualizma i preduzetništva. Nasuprot uobičajenoj predstavi prema kojoj Miloševića posmatramo kao političara koji zatvara srpske granice i prekida odnose sa Evropom, zadržavajući mnoge elemente socijalističke ekonomije, Musić nam daje sliku Miloševića u kojoj se ovaj prezentuje kao neko ko pokušava da izvede Srbiju na evropski put i pokušava da učini ekonomiju efikasnom, preduzetništvo privatnim, a preduzetnike odgovornima, pri tom bivajući sposoban da u ovu priču bez većih problema uključi i nacionalističku notu u određenom trenutku.
Na ovaj način se alternativa koju u istoriografiji sačinjavaju liberalna i nacionalstička pozicija pokazuje kao nedovoljno utemeljena i, u najmanju ruku, zamagljena. Nasuprot njoj, Musić pokušava da konstruiše objašnjenje koje će poći do koncepta radničke klase kao delatnog subjekta u ovoj jugoslovenskoj istoriji, ukazujući kako bi ovaj pokušaj trebalo da se uklopi u sveobuhvatniji zadatak koji se danas postavlja pred levicu, da reaktualizuje ovaj pojam u savremenoj političkoj situaciji. Odmah po eksplikaciji svog cilja, Musić naglašava da bilo koja koncepcija radničke klase neće biti dovoljno dobra. U samoj jugoslovenskoj situaciji predstava o radničkoj klasi je već igrala određenu ulogu u objašnjenju društvenih zbivanja. Međutim, ova predstava koju su promovisali stariji partijski kadrovi je bila iskrivljena u meri u kojoj se radnička klasa u njoj pojavljivala kao koherentan, idealizovan politički subjekt. Nasuprot tome, u pokušaju da razume istoriju Jugoslavije uključujući i njenu poslednju sekvecnu kada radnička klasa počinje da se razume u nacionalističkim terminima, Musić predlaže da samu radničku klasu razumemo kao nešto što je u nastajanju i čija je uloga u društvu određena nizom (spoljašnjih) uslova. On navodi tri grupe ovakvih uslova: strukture, interakcija sa drugim društvenim grupama i pozicija u svetskoj ekonomskoj i političkoj dinamici.
Posle kraće analize radničkih protesta 1960-ih godina, Musić se okreće protestima 1980-ih iz kojih polako izrasta ono što će početkom 1990-ih dobiti oblik građanskog rata. Ovi protesti i pozicija radničke klase u njima se mogu razumeti samo ukoliko uzmemo u obzir upravo ova tri tipa preduslova. Sa jedne strane, osnovni strukturni uslov jeste koncepcija samoupravljanja koja je bila na snazi u Jugoslaviji. Govoreći o samoupravljanju, Musić izdvaja činjenicu da se ono kao ideja u zamisli jugoslovenskih političara ne pojavaljuje samo od sebe, već prvenstveno iz potrebe da se sopstvena geopolitička pozicija između Istoka i Zapada ideološki i politički artikuliše. Tako je samoupravni socijalizam i dalje socijalizam za razliku od zapadnih ekonomija, dok je on istovremeno tržišno organizovan za razliku od SSSR-a. Tržišni karakter jugoslovenskog društva, produkuje specifičnu društvenu grupu koju pronalazimo u kapitalističkim društvima, a to su menadžeri. Umesto da radnici sami upravljaju svojim firmama radeći za zadovoljenje potreba oni moraju da uposle pojedince koji imaju potrebne veštine da učine da njihova firma bude uspešna na tržištu i da ostvaruje veći profit (makar i radnici sami na kraju odlučivali šta će da se uradi sa prinosom). Sami menadžeri kao grupa imaju sopstveni interes koji prati logiku tržišnog poslovanja, a to je zahtev za liberalizacijom tržišta nasuprot centralizovanom odlučivanju i preraspodeli koja je stajala na putu nesrazmernom uspehu njihovih pojedinačnih preduzeća. Ovaj interes se artikuliše kroz zahtev za većim ingerencijama koji bi bile prenete na nacionalne države.
Osim ovog strukturnog uslova, Musić navodi i elemente za druga dva: sa jedne strane, imamo krizu spoljnog duga i pritisak da se međunarodnim monetarnim institucijama omogući da reformišu jugoslovensku ekonomiju ka većoj štednji, smanjenju socijalnih davanja itd, dok sa druge strane, imamo nestanak starog partijskog kadra oličenog u figurama Josipa Broza Tita i Edvarda Kardelja koji je držao protivtežu menadžerskim tendencijama, suprotstavljajući im (kao tokom 1960-ih) zahteve same radničke klase. Na njihovo mesto dolazi generacija mladih pragmatičnih političara koji sami zastupaju ove liberalne, menadžerske interese i imaju za cilj da ih sprovedu uz pomoć političkog pritiska same radničke klase. To je u stvari tačka na kojoj se izgrađuje ovo transklasno jedinstvo menadžera i radništva artikulisano kroz nacionalizam koje ima za cilj da reorganizuje federalnu zajednicu u korist Srbije (u slučaju Miloševića) ili da je uništi (u slučaju Tuđmana). Napokon, kao glavni ulog funkcionalnosti ovog jedinstva se pojavljuje potreba da se isključe autentični radnički zahtevi koji u protestima krajem 1980-ih godina još uvek postoje. Upravo uspevajući ovo da izvedu, pripadnici nove političke elite uspevaju da iskoriste pritisak radništva na političku sturkturu federalne zajednice i da pokrenu restauraciju kapitalizma koja se pretvara u građanski rat.
Izlaganje Majkla Lebovica odlično se nadovezalo na Musićevu analizu jer je imalo za cilj da postavi osnove za analizu jugoslovenskog socijalizma u kontekstu problematike sovjetske varijante i da ukaže na potencijalan alternativan dosledno socijalistički razvoj za kojim se nije pošlo ni u jednom od ova dva društva.
Lebovic je svoje izlagane počeo ukazujući na različite odgovore koji se nude u odnosu na pitanje zašto su “stvarno postojeći socijalizmi” propali. Obično se govori ili o Gorbačovljevoj izdaji, težini krize koju nikakve reforme nisu mogle da prevaziđu ili o egalitarnosti predmodernog orijentalnog tipa koja je vladala društvom ili nedovoljnoj razvijenosti proizvodnih snaga da bi se socijalizam mogao ostvariti ili nepostojanju socijalističkih proizvodnih odnosa. Nasuprot ovim objašnjenjima Lebovic nudi sopstveno, koje polazi od pojma protivrečne reprodukcije. On smatra da su stvarno postojeći socijalizmi bilo članica Varšavskog pakta, bilo Jugoslavije, zapravo bili društva u kojima je na delu bilo više različitih tipova proizvodnih odnosa, tj. više različitih logika koji su jedne drugima protivrečile.
Sa jedne strane, Lebovic smatra da jedan bitan deo proizvodnih odnosa imao karakter onoga što on naziva avangardnim odnosima proizvodnje. Ovi odnosi podrazumevaju postojanje avangarde koja pokušava da razvije proizvodne snage postojećeg društva tako da dođu do onog nivoa na kom je moguće ostvariti socijalizam, pri čemu se ova avangarda pojavljuje kao vodič naroda koji ima za cilj promenu sistema i jedino ona zna kako da to ostvari, zbog čega u krajnjoj liniji i formira partiju koja odozgo upravlja društvom. Avangardni proizvodni odnosi podrazumevaju specifičan oblik državnog aparata, stvarnih odnosa posedovanja (naspram formalnih pravnih oblika svojine) i potencijalno specifičan način proizvodnje koji je potrebno razviti. Osim toga, avangardni odnosi proizvodnje, bivajući različiti od socijalističkih odnosa proizvodnje, podrazmevaju specifičan odnos avangarde sa radničkom klasom. Radnička klasa, u čije ime avangarda upravlja društvom, u ovom sistemu ima drugačiju poziciju nego što je imala u kapitalističkom. U kapitalističkom sistemu, radnička klasa je bila predmet direktne eksploatacije i strukturne prinude na prodaju radne snage koja proističe iz razvlašćenosti od sredstava za proizvodnju i potencijalne opasnosti da radnici ukoliko ne nađu posao, ne mogu da obezbede sopstveni opstanak. Nasuprot tome, avangarda i radnička klasa u društvima stvarno postojećeg socijalizma formiraju određeni tip društvenog ugovora u kom se ovoj drugoj garantuje zaposlenje, visok nivo radničkih prava i socijalnih davanja po cenu toga da se ona odrekne svoje političke moći u korist ove prve.
Međutim, Lebovic smatra da pojam avangardnih proizvodnih odnosa nije dovoljan da bismo razumeli istoriju stvarno postojećih socijalizama i njihov krah. Da bismo to razumeli potrebno je da uočimo da u ovim društvima postoji i jedan drugi tip proizvodnih odnosa koji protivreči prvom. To su naravno, kapitalistički proizvodni odnosi, oličeni u figuri menadžera o kom smo ranije već govorili. Upravljanje pojedničnim firmama nije bilo u rukama avangardne partije koja je imala ulogu da orkestrira i diriguje ekonomski razvoj odozgo, već u rukama menadžera koji bi u logici avangarde trebalo da predstavljaju one društvene agente koji bi svojim znanjem omogućili da se zamisao avangarde ostvari. Međutim, kao što je to dosta jasno svakom ko poznaje istorije ovih društava, menadžeri su kao jednistvena društvena grupa imali svoje specifične interese. Lebovic smatra da način delovanja menadžera u ovim društvima možemo razumeti samo ukoliko govorimo o kapitalističkim odnosima proizvodnje koji su protivrečili avangardnim. Menadžeri, koji su od strane avangarde bili podsticani i kažnjavani bonusima i smanjenjem plata, su imali tendenciju da razviju sve one veštine koje su bile potrebne da u očima avangarde ispune tačno onaj deo plana koji im omogućuje da uzmu najviše bonuse i koji istovremeno sprečavaju avangardu da radikalno podigne svoja očekivanja za narednu godinu. To je poizvodilo čitav niz štetnih posledica i disfunkcionalnosti.
Kako Lebovic kaže, kada u nekom društvu imamo protivrečnu reprodukciju dva suprotstavljena tipa proizvodnih odnosa, dobićemo najgore od oba, pošto će se on međusobno deformisati. Ovaj tip loših rezultata je bio dovoljan da društvo dospe u krizu, a u pokušaju reformisanja upravo je interes menadžera i kapitalistička logika dobila priliku da zauzme teritoriju koja je pripadala avangardnoj logici. Dobila se veća autonomija menadžera i društvo je bivalo sve bliže restauraciji kapitalizma do koje je napokon i došlo sa padom berlinskog zida. Nasuprot svemu tome Lebovic prepoznaje osnov za alternativne dosledno socijalističke odnose proizvodnje, u onom što naziva moralnom ekonomijom radnika. Naime, pored ove komplikovane i napete mreže kapitalističkih i avangardnih odnosa, među samim radnicima vlada oblik jednakosti koji nije podržavan ili razvijan od strane državne vlasti koji se sastojao od specifičnog oblika zajedništva, nerecipročne ispomoći i solidarnosti u zajednici.
Ovaj tip prema Lebovicu predstavlja osnov za alternativnu socijalističku proizvodnju. Međutim, da bi se taj osnov mobilisao zarad ostvarenja ovog cilja, bilo je potrebno da se on kontekstualizuje polazeći od onoga što Lebovic zajedno sa nedavno preminulim venecuelanskim predsednikom Ugom Čavezom naziva socijalističkim trouglom. U pitanju je sistem koji se sastoji društvenog vlasništva, društvene proizvodnje koja je istovremeno proizvodnja za društvene potrebe. Ako je sovjetsko društvo ispunjavalo samo prvi od tri elementa trougla, Lebovic na ovom mestu primećuje da se problemi protivrečne reprodukcije jugoslovenskog društva moraju tražiti upravo u tome što su u njemu ostvarena dva, ali ne i sva tri elementa. Nasuprot nedemokratskoj ekonomiji SSSR-a, u SFRJ smo imali samoupravljanje koje i pored svih svojih nedostataka predstavlja pokušaj da se uspostavi dosledna društvena proizvodnja. Prema Lebovicu, problem jugoslovenskog društva je bio u tome što ova proizvodnja nije bila proizvodnja za istinski društvene potrebe, već za potrebe koje su se artikulisale u vidu tražnje na tržištu – što znači da je nedostajao treći element socijalističkog trougla. Ove suštinski individualne potrebe su povratno uticale na to da motiv za proizvodnju u samoupravnoj jedinici i sam bude odvojen i suprotstavljen motivu proizvodnje drugih jedinica sa kojima se ova takmičila na tržištu. Samim tim, donekle drugačija uloga menadžera u tržišnom samupravljanju nego u sovjetskoj ekonomiji planskog tipa, je u krajnjoj liniji imala isti rezultat, a to je formiranje društvene grupe koju sačinjavaju pojedinci čije veštine služe zadovoljavanju interesa izdvojene proizvodne jedinice. Na taj način smo i u jugoslovenskom društvu , u donekle drugačijem obliku imali društveni proces koji bi se najbolje mogao objasniti pojmom protivrečne reprodukcije u kojem kapitalistički proizvodni odnosi uspevaju da naruše jedinstvo socijalističkog trougla. Krajnja poruka Leboviceve analize onda i jeste da je jedini način da se socijalizam izgradi u tome da se on izgradi kao organski sistem u kom sva tri elementa trougla sačinjavaju koherentnu celinu koja bi imala šansu da se reprodukuje i pored svih preostalih elemenata prethodnog kapitalističkog društva koji su joj suprotstavljeni.
Nastavak ciklusa predavanja „Zaglavljeni na periferiji: analize procesa periferizacije i kritike tranzicionog diskursa“ najavljen je za jesen 2013. godine.
Vladimir Simović
