Sredinom novembra, u organizaciji Centra za politike emancipacije, uz saradnju sa Rosa Luxemburg Stiftung SEE i transform! Europe, u Beogradu je održana konferencija Povratak utopije: socijalističke strategije danas. U tri dana izlaganja i diskusija govorilo se o sve prisutnijim otporima dominantnom sistemu društvenih odnosa kao reakciji na agresivne neoliberalne politike globalnog kapitalističkog sistema, artikulaciji, praksama i dometima levih inicijativa i pokreta koje je takav otpor širom sveta iznedrio, kao i o analizi strategija i mogućnosti glavnih protagonista levih politika u stvaranju socijalističke alternative koja se nameće kao nužnost. U tom smislu povratak utopijskom ne podrazumeva apstraktni zanos, nego delatini društveno-politički potencijal otvaranja horizonta koji socijalističku alternativu čini mogućom, a izgradnju političkog entiteta kao nosioca takve alternative stvarnom.
Detaljan program konferencije možete pogledati klikom OVDE>>>
Fotografije sa konferencije možete pogledati klikom OVDE>>>
Govoreći o socijalističkoj perspektivi u Sjedinjenim Američkim Državama, Baskar Sunkara (Bhaskar Sunkara), politički novinar i urednik časopisa Jacobin, prethodno se osvrnuo na rezultate aktuelnih američkih izbora. On je istakao da pobeda Donalda Trampa nije odraz desnih skretanja američke populacije, kako se to u mejnstrim medijima najčešće predstavlja s obzirom na Trampovu rasističku, seksističku i ksenofobnu retoriku. Rezultat američkih izbora je pre svega odraz opravdane zabrinutosti više srednje klase za spostvene interese i jednog antiestablišment sentimenta, u onoj meri u kojoj je ta politika zaista privukla deo glasova radničke klase (čija većina je ipak apstinirala izbore). Odgovor Hilari Klinton na republikanski slogan Make America Great Again, oslikava arogantnost politike demokrata spram najugroženijih slojeva američkog stanovništva, tako da America Has Never Stopped Being Great ne komunicira sa depriviranim i deindustrijalizovanim krajevima pogođenim recesijom, a kojima Tramp teško da nudi nešto više od retorike. U takvoj konjunkturi, zadatak američke levice leži, prvenstveno, u delovanju kroz sindikate i pokrete na ulici. Taj proces treba da prati izgradnja nezavisne infrastrukture koja bi radničkoj klasi omogućila stvaranje platforme za zastupanje spostvenih interesa. Sunkara je napomenuo da je, i pored značajne afirmacije levih ideja u američkom mejnstrimu poslednjih godina (čemu je doprinelo i delovanje Bernija Sandersa u kampanji), američka levica u organizacionom smislu na samom začetku i da je pred njom veliki posao i veliki izazovi.
Margit Majer (Margit Mayer), politikološkinja iz Nemačke i jedna od najuticajnijih teoretičarki urbanih studija, govorila je o potencijalima urbanih pokreta u neoliberalnom kontekstu dajući, na početku, kratak pregled teorijskih pozicija koje razmatraju urbane pokrete i njihove domete, posebno se osvrnuvši na Dejvida Harvija, po kome urbano mesto otpora kapitalizmu sadrži u sebi zahtev za pravednijom raspodelom viška vrednosti i kao takvo nosi revolucionarni transformativni potencijal. Majer se dalje fokusirala na razmatranje uslova pod kojima se takav transformativni potencijal urbanih pokreta ostvaruje, uzimajući u obzir specifičnost funkcionisanja neoliberalnog grada i njegove razlike u odnosu na kejnzijanski, fordistički i državno struktuiran grad koji mu je prethodio. Neoliberalnu urbanizaciju tako karakteriše globalno interurbano takmičenje u privlačenju investicija koje bi doprinele bržem rastu gradova, a koje daje za pravo preduzetnički, profitno orijentisanom gradskom menadžmentu da određuje najisplatljiviji način upotrebe gradskog dobra. Ovi procesi rezultiraju razaranjem gradskih struktura, džentrifikacijom, privatizacijom i sve izraženijom prostornom segregacijom urbanih sredina. Sve veći broj obespravljenih i „razvlašćenih“ grupa u okviru ove transformacije se povratno kriminalizuje u cilju ukidanja kredibiliteta neophodnog za političku participaciju. Neoliberalni urbanizam je na taj način redefinisao polje borbe urbanih pokreta, gde pobuna više nije usmerena samo na gradske valsti nego i na finansijske tehnokrate, velike investitore i bankarske institucije koje stoje iza ovih transformacija. Pored toga, pokreti se danas okupljaju oko velikog broja pitanja koje generiše profitabilno orijentisano upravljanje gradom kao što su prinudna iseljavanja, rezovi u obrazovanju, privatizacija zdravstvene zaštite, rasistički i antimigrantski populizam itd. Heterogenost koja je uslovljena sve većim učešćem različitih interesnih grupa otvara mogućnost ne samo veće demokratizacije pokreta, nego i usaglašavanja i redefinisanja pozicija u cilju što adekvatnije politizacije partikularnih (lokalnih) pitanja. Međutim, da bi lokalne borbe bile efikasne, pokret mora simultano da radi na interurbanom povezivanju kao i proširivanju polja borbe van urbanih zona u ujedinjeni antikapitalistički front.
Kako izgleda komodifikacija zdravstvenog sektora na kapitalističkoj periferiji, predstavljajući recentno istraživanje o zdravstvenom sistemu u Srbiji, govorio je Darko Vesić, član Centra za politike emancipacije. On je istakao da prilagođavanje usluga javnog zdravstva logici isplativosti i racionalizacija broja zaposlenih za posledice imaju lošiji kvalitet samih usluga, sve veći trošak za korisnike, sve manju dostupnost kvalitetnih usluga širem stanovništvu kao i lošije opšte zdravstveno stanje populacije, već značajno ugroženo efektima krize i osiromašenja. Vesić je naglasio da je neophodno izmestiti govor o zdravstvenom sistemu iz menadžerskog i tržišnog diskursa i raskinuti sa predstavom o javnom sektoru kao generatoru troškova. Kriza zdravstvenog sistema, kako u Srbiji tako i na globalnom nivou, posledica je krize akumulacije kapitala koja u javnom sektoru vidi jedan novi prostor za sticanje profita, a koja za posledicu ima ukidanje prava na zdravstveno osiguranje većini stanovništva. Prema tome, insistiranje na svima dostupnom javno finansiranom zdravstvu je insistiranje na promeni celog sistema dominantnih društvenih odnosa i njegove reprodukcije.
Andraš Juhas (András Juhász), filozof i član redakcije društvenokritičkog portala Mašina, u analizi stanja i strategija upravljanja sektorom voda u Srbiji fokusirao se na dve najrelevantnije funkcije tog sektora: snabdevanje stanovništva vodom za piće i zaštitu voda. Nakon iznošenja stanja potkrepljenog statistikom jasno je da poboljšanje sistema zahteva krupne investicije koje državna strategija vidi u fragmentaciji sektora kao i pospešivanju komodifikacije njegovih određenih delova. Ovakva stremljenja su deo opšteg trenda komodifikacije javnog sektora i javnih dobara, gde se sama logika postojanja javnog sektora podređuje tržišnoj logici. Činjenicu da tržišna logika ide protiv interesa većine stanovništva András je potkrepio nizom primera širom sveta, gde je privatizacija ili javno-privatno partnerstvo u vodosnabdevanju dovelo do višestrukog povećanja cene vode na uštrb kvalitetnog vodosnabdevanja. Osim uvećavanja sopstvenih profita kompanije nemaju interes da ulažu u infrastrukturu, pa je u većini slučajeva, kada je stanje infrastrukture dolazilo do ključnih tačaka propadanja, država morala da interveniše javnim sredstvima, dok je kompanijama ostajala ogromna dobit. Da bismo očuvali javno i kvalitetno vodosnabdevanje, moramo voditi borbu na nekoliko frontova, što znači boriti se protiv dalje komodifikacije javnog sektora, boriti se za drugačiju redistribuciju budžetskih sredstava i, paralelno, za veću participaciju stanovništva u formiranju lokalnih i državnih politika.
Britanska sociološkinja, politička aktivistkinja i feministkinja Hilari Vejnrajt (Hilary Wainwright) govorila je o tome kako iskustvo feminističkog pokreta 1960-ih i 1970-ih godina, kao utopijskog i emancipatorskog pokreta odozdo, može doprineti (pre)oblikovanju socijalizma. Ključno za ovo iskustvo je odbijanje da se učestvuje u reprodukciji spostvene podređenosti, što je prvi korak promene koja vodi do spoznaje o transformativnoj moći zajednice i svesti da sama zajednica poseduje znanje kojim sebi može da organizuje i izgradi alternativu. Pored transformativne moći i revalorizacije koncepta znanja (koja znanje izvlači iz isključivo naučnih okvira), jednaku ulogu igra i relacija među ljudima koje u horizontalnim pokretima kolektiv vide kao nešto što jača pozicije individue. Ljudi koji protestuju na ulici ujedno stvaraju i nove oblike društvenih odnosa kao naznake utopijskog društva kome se teži. U ovom smislu demokratizacija se postavlja kao kontrateža marketizaciji u kapitalizmu, a socijalistički pokret koji bi uvažavao ove principe zahtevao bi i drugačiji politički entitet, koji bi – umesto onog što Hilari naziva paternalističkim odnosom prethodnih socijalističkih vlada/partija – uvažavao transformativni potencijal koji su inicijative, grupe, pokreti i sindikati spremni i sposobni da iznesu odozdo.
Leo Panič (Leo Panitch), kanadski profesor političkih nauka i član uredništva časopisa Socialist Register, napravio je distinkciju između mišljenja utopije pre i posle pisanja Komunističkog manifesta, ističući da su, za razliku od socijal-utopista, Marks i Engels identifikovali politički subjekt (proleterijat) i njemu ekvivalentan politički entitet (radničku partiju) kao nosioce borbe za socijalističko drušvo. Iako je sve čvršće i masovnije organizovanje proleterijata rezultiralo formiranjem prvih radničkih partija u periodu od 1890–1920. godine, kraj 20. veka obeležilo je deprivirajuće stanje dezorganizacije, gde pokreti i pobune protiv kapitalističkog ugnjetavanja nisu nosile ideje o političkom organizovanju. Tome je doprinelo i iskustvo sa komunističkim i socijaldemokratskim partijama, protiv čije birokratizacije i pragmatizma su bili usmereni pokreti i protesti 60-ih i 70-ih godina. Poslednja dekada 20. veka značila je trijumf identitetskih politika, koje – uz uvažavanje partikularnih potreba različitih ugnjetanih grupa – nemaju nikakve veze sa socijalističkom politikom. Da bismo danas mogli da govorimo o povratku utopije moramo poznavati nasleđe koje nam je ostavio prethodni vek. Pokreti koje je iznedrio neoliberalizam, naročito u periodu nakon ekonomske krize 2007/2008. godine, zasnovani mnogo više na idejama jednakosti, ostali su tako u domenu mišljenja utopije bez mišljenja političkog organizovanja. Međutim, ono čemu danas svedočimo je ponovni zaokret od protesta ka politici, što se vidi u formiranju Sirize i Podemosa, kao i u pojavi Džeremija Korbina i Bernija Sendersa u okviru postojećih partijskih struktura. Na tom tragu, kada govorimo o povratku utopije u 21. Veku, govorimo o potrebi konsolidovanja socijalnih snaga u transformativnu klasu, koja će uz pomoć političke organizacije biti sposobna da osvoji državnu vlast i transformiše državne strukture. Ostaje otvoreno pitanje kako u postojećoj konjunkturi sve agresivnijeg i destruktivnijeg neoliberalizma, koji ne ostavlja mnogo vremena na raspolaganju, delovati sinhrono i što efikasinije.
Na panelu Budućnost EU – perspektive s leva, koji se održao trećeg dana konferencije, govorili su ekonomista iz Austrije Valter Bajer (Walter Baier), koordinator mreže transform! Europe, i Anej Korsika, član saveta i koordinator za međunarodnu saradnju Inicijative za demokratski socijalizam iz Slovenije. Valter je predstavio perspektive delovanja Evropske levice (European Left Party) kao borbu koja se paralelno mora voditi na dva fronta, s jedne strane protiv neoliberalne i autoritarne alijanse nacionalnih vlada i institucija Evropske unije, a sa druge strane protiv rastućeg desnog populizma. Valter je istakao da je Evropska unija nedemokratska, netransparentna i autoritarna u istoj meri u kojoj su to i vlade nacionalnih država, i da rešenje za levicu ne može biti demontaža ili napuštanje EU nego njena transformacija. U tom smislu ne smemo biti protiv ideje EU kao takve, nego protiv neoliberalnog okvira institucija i ugovora koji je danas primarno definišu. EU ima budućnost i svoje političko opravdanje jedino u ukidanju mera štednje i potpunoj demokratizaciji. Anej Korsika je podsetio na Briselski sporazum iz 1948. godine kao preteču NATO-a, odnosno kao činjenicu antikomunističkog karaktera koju Evropska unija ima od svog osnivanja, dok kapitalistički karakter EU dolazi do punog izražaja sa pojavom neoliberalizma, a zaoštrava se padom Istočnog bloka kao kontrateže kapitalističkoj logici. Današnji trgovački sporazumi koje potpisuje Evropska unija redefinišu ulogu države i omogućavaju komodifikaciju onih sektora koji još uvek nisu komodifikovani. Da se ne radi o sporazumima nego o diktatu pokazuje i ignorisanje masovnih protesta protiv CETA-e od strane Evropske komisije. U skladu sa tim, na primeru Sirize smo videli da su evropski oligarsi učinili sve što je u njihovoj moći da pokažu da nikave alternative u okviru EU nisu moguće. Sa druge strane, nade koje su sa levice polagane u Sirizu i kasnije razočarenje pokazuju da levica treba novu materijalističku analizu koja će nam ponuditi strategijske i taktičke smernice kako se boriti protiv kapitalističke strukture Evropske unije.
Panel Balkanski pokreti odozdo – perspektive s leva bio je rezervisan za pregled levog organizovanja i levih politika u regionu. Jelena Veljić, članica Društvenog centra Oktobar i Levog samita Srbije je dala kratak pregled razvoja levih grupa i organizacija u prvoj dekadi dvehiljaditih (koje su se okupljale oko radničkih štrajkova i studentskog pokreta) i njihovog međusobnog umrežavanja. Zatim je predstavila Levi Samit Srbije kao pokušaj institucionalizacije lokalne saradnje levih grupa u Srbiji, i noviju inicijativu, Liga balkanske levice, kao pokušaj strukturnog povezivanja levih snaga u regionu. Evidentno je da danas u Srbiji sve više pokreta koji se okupljaju oko lokalnih pitanja (Ne davimo Beograd; Lokalni front, Kraljevo; Udruženi pokret slobodnih stanara, Niš) uviđa da partikularne borbe ne mogu biti sagledane izolovano od ostalih društvenih problema koje generiše dominantni ekonomski sistem i da je osnovni zadatak horizontalno povezivanje progresivnih inicijativa i artikulacija moguće zajedničke politike. Jelena Miloš, članica Baze za radničku inicijativu i demokratizaciju (BRID), napomenula je da je prekretnica za razvoj novije levice u Hrvatskoj studentski pokret i okupacija fakulteta 2011. Godine, od kada se razvilo nekoliko grupa i organizacija orijentisanih na medijsku i teorijsku produkciju, kao i na rad sa sindikatima. Jelena je istakla da takvu proliferaciju, s obzirom na potpuni izostanak leve infrastrukture, ne možemo smatrati fragmentacijom levog pokreta i da je širenje inicijalna faza razvoja, te da različite organizacije i pored neslaganja sarađuju i imaju zajedničke aktivnosti. Značajnim smatra kampanju protiv privatizacije autoputeva u Hrvatskoj koju je zajedno vodilo sedam sindikalnih organizacija i sedam organizacija civilnog društva, i koja je, iako organizovana kao heterogena platform, značila mogućnost politizacije svih učesnika oko zajedničkog pitanja i mogućnost izgradnje novih kapaciteta na levici. Deni Sandžaku (Deni Sanxhaku), članica Organizata Politike iz Tirane, opisujući socijalno-ekonomsko stanje u Albaniji, ističe sličnost sa stanjem u ostatku regiona, koje su nakon pada režima karakterisale agresivna privatizacija, urušavanje socijalne države i porast nezaposlenosti, praćeni potpunom depolitizacijom društva. Dve referentne tačke društvene mobilizacije, pozicioni protesti 2011. godine, kada su od strane državnih snaga ubijena 4 demonstranta i protest protiv zahteva Amerike da se Srijsko hemijsko naoružanje uništava na teritoriji Albanije, pokazali su da ni jedna aktuelna politička opcija ne zastupa u stvari interese većine. Nekolicina radničkih štrajkova i protesta organizovanih od strane civilnog društva uglavnom su slabo artikulisani ili adresiraju partikularna pitanja. Organizata Politike se trudi da bude neka vrsta katalizatora za ove borbe. Deni je istakla važnost inicijative Za univerzitet (Për Universitetin), koja se kao horizontalna organizacija studenata i profesora ne bori samo protiv katastrofalnih efekata reformi obrazovanja, nego radi i na artikulaciji vizije egalitarnog i svima dostupnog univerziteta. Artan Sadiku, predavač na Institutu društvenih i humanističkih nauka u Skoplju i član Levičarskog pokreta Solidarnost, u svom izlaganju se fokusirao na neke od izazova sa kojima se levica u Makedoniji suočila tokom višegodišnjih protesta. On je istakao da pokreti na ulici koji su godinama adresirali neka od najvažnijih socijalnih pitanja, i koji po prvi put u istoriji Makedonije nisu bili nacionalistički determinisani, od 2015. godine i aktivnog učešća socijal-demokratske partije postaju sve više liberalni, karnevalski i predvidivi. To sa jedne strane dovodi do povlačenja levih grupa iz pokreta, a sa druge strane otvara pitanja o ulozi protesta u društvenim transformacijama, gde se kao pozitivan ishod ispostavlja potencijal veza stvorenih na ulici za formalizaciju novih inicijativa, progresivne diskusije i uspostavljanje dugotrajnih čvršćih struktura na koje će se u budućnosti moći osloniti leve snage.
Video snimke izlaganja moguće je pogledati na našem Youtube kanalu.
Bojana Tamindžija
