Centar za politike emancipacije
info@cpe.org.rs
www.cpe.org.rs
Copyleft 2018 CPE
Partnerske organizacije

Socijalističke magle i vidici: istorijsko zaleđe, aktuelno stanje i potencijal za strukturnu transformaciju u Francuskoj (II deo)

”…onaj ko se ne zalaže za raskid sa postojećim poretkom, sa kapitalističkim
društvom, ja mu kažem, ne može biti član Socijalističke partije”

Fransoa Miteran

Socijalizam u Francuskoj i Socijalistička partija (Parti socialiste) kao najača partija levice: doprinosi i propuštene prilike

Francuski socijalizam je, kao i u ostalim delovima Evrope, produkt industrijske revolucije. Industrijska revolucija, koju u stvari treba više percipirati kao evolucijski proces koji je trajao nekoliko decenija, je transformisala staro ruralno društvo i stvorila novu realnost, svet rada, kao novu socijalnu bazu iz koje su nastajali najpre pokreti a onda, u poslednjih dvadesetak godina XIX veka, i političke partije. Međutim, ti događaji  nisu bili spontani.

Svakako, nije se radilo samo o tome da su prvi socijalisti mehanička posledica industrijske revolucije po sebi, već, pre svega, socijalne i ekonomske organizacije u nastajanju koja je urušavala stare oblike solidarnosti i tronizovala nove vrste privilegija. Prve socijalističke doktrine su veoma raznolike. Ako posmatramo samo francusku, dva prva velika socijalistička mislioca, Sen Simon i Šarl Furie, predstavljaju glavne paradigme toga razlikovanja. Prvi je u punoj meri prihvatao progres koji su donosili nauka i industrija, dajući primarnu ulogu proizvođačima, preduzimačima, inžinjerima i radnicima, dok je drugi osuđivao ”industrijsku anarhiju” i ”parazitski komercijalizam” kao izvore sveg zla i predlagao rekonstrukciju društva formiranog na dobrovoljnim asocijacijama i zajednicama proizvodnje gde bi svako živeo i radio prema svojim ukusima i životnim željama. Ova dvojica intelektualaca, koji su bili tvorci prve dve socijalističke škole mišljenja sa realnim uticajem tokom prvog dela XIX veka, ipak, ne postavljaju pitanja radnika utoliko što još manje postavljaju i politička pitanja generalno.  Možemo čak reći da radnički pokret u svojim prvim manifestacijama ignoriše socijalističke ideje. To je jedan odbrambeni pokret koji se bori za neophodna materijalna potraživanja i radne uslove samo onih radnika koji su radili u prvim fabrikama i živeli u radionicama, udžericama i velikim gradovima.

Dakle, da bi se razumelo rađanje i polet socijalizma, pozivanje na industrijsku revoluciju nije dovoljno. Jer drugo važno pitanje XIX veka jeste pitanje demokratije. Naime, Francuska revolucija je etablirala jedan fundamentalni proboj, postavljajući u centar ideje novu političku legitimnost znanu kao narodni suverenitet. Socijalni i politički zahtevi su se od poraza monarhije sve jače postavljali. Skoro svi socijalisti iz 1830-ih i 1840-ih godina su došli do zaključka da se treba spojiti sa narodnim masama i posebno sa radnim narodom.

Tri decenije koje slede nakon 1848. g. predstavljaju jedan više formativni proces ”bistrenja” i ”traženja”. U drugoj polovini XIX veka i na samom početku XX, dolazi da stvaranja relevantnijih socijalističkih partija u skoro svim zemljama Evrope. Najpre u Nemačkoj, 1863. g. (sa Asocijacijom nemačkih radnika), a na kraju i u Francuskoj 1905. g. kada je formirana Francuska sekcija radničke internacionale (SFIO), koja ujedinjuje različite manje partije i grupe i prethodnica je današnje Socijalističke partije. U tom periodu će značajna koncentracija radnika činiti socijalnu bazu ne samo sindikalizma nego i prvih socijalističkih partija. Ali to je i period kada borba za demokratiju u antidemokratskom kontekstu suštinski obeležava delovanje socijalističkih partija. Novoosvojena izborna realnost pretpostavlja organizaciju glasanja i razvoj funkcija partija. Ali socijalističke partije, proklamujući se uglavnom kao revolucionarne, postavljaju nove demokratske, političke i socijalne zahteve. One sada govore o vrednostima parlamentarne demokratije i univerzalnog prava glasa, transformaciji režima vlasništva i diktaturi proleterijata koja će dovesti do nestanka države. Socijalizam postaje politički cilj koji su socijalističke partije ”nametnule” radničkoj klasi. Partije se direktno angažuju u izbornim borbama i sa sindikatima, sa kojima su bile direktno ili indirektno povezane, zajednički nastupajući u socijalnim zahtevima. Socijalizam, u zapadnoj Evropi i Francuskoj, je dakle bio plod ukrštanja socijalnog pitanja postavljenog industrijalizacijom i pitanja demokratije otvorenog francuskom revolucijom.

Do 1917. g. većina socijalista prihvata i poštuje parlamentarne norme, a tamo gde one ne postoje vrši se vanparlametarna agitacija. Demokratske aspiracije kanalisane su u tzv. liberalni konstitucionalni okvir (koji je u stvari tekovina ustupaka buržosake države pod snažnim pritiskom socijalista i radničkog pokreta), a stabilnost je obeležena posredstvom raspoloživih parlamentarnih formi. Nakon 1905. g, inspirisani sanktpeterburškim sovjetom i masovnim štrajkačkim agitacijama u Evropi, socijalistički radikali počinju da kritikuju parlamentarne perspektive, da bi njihov koncept urodio plodom tek u periodu od 1917. g. do 1923. g., sa pobedom boljševika u Rusiji i, izdvajanjem iz socijalističkog pokreta najradikalnijih elemenata, tj. formiranjem komunističkih partija u Evropi.

Istorijski put francuske levice pak predstavlja osoben primer koji nam u velikoj meri pomaže da razumemo današnji savremeni kontekst i stanje na levici. Republikanska tradicija ove zemlje obavezivala je na veliku narodnu solidarnost uprkos tome što je Treća Republika potekla iz kontrarevolucionarnog masakra 20000 pristalica Komune. Kad god bi se Republika našla u opasnosti, kao što smo već videli na konkretnim primerima u prethodnom delu rada, socijalisti i francuski radnički pokret su podržavali koalicije za njenu odbranu. Uprkos represiji u 70-im godinama XIX veka, radnici su u antiklerikalnoj Republici videli prirodnog saveznika protiv autoritarnih i katoličkih poslodavaca, a republikanski političari su se trudili da republiku postave na drugačijim osnovama, a ne kao psa čuvara poslodavaca. Legalizacija radničkih udruženja, koja je počela 1884. g, rezultirala je krupnim reformama radnih odnosa koje su donele arbitražu u industrijskim sporovima između radnika i poslodavaca (1892. g.), odgovornost poslodavaca za nesreće na radu 1898. g. i Ministartvo rada na čelu sa socijalistom Aleksandrom Mileranom. Vlade naravno nisu branile interese radničke klase u socijalističkom smislu, ali naginjanje republikanske tradicije ulevo, unelo je u odnos francuskog radničkog pokreta prema državi ambivalentnost kakve recimo nije bilo u kontekstu direktnog antagonizma koji je bio prisutan u Nemačkoj. Treba reći i to da su socijalisti u celoj Evropi u tom periodu često imali parlamentarnu saradnju sa liberalima u borbi protiv konzervativaca, a u korist antiklerikalne obrazovne politike, reforme izbornog prava, građanskih sloboda itd. Naravno, socijalističke partije u svom napredovanju se nisu oslanjale isključivo na parlamentarne ustanove.

Ako govorimo o francuskom socijalizmu ime Žana Žoresa ostaje neizbrisivo ucrtano kao ime njegovog utemeljivača. Verovatno je to jedina ličnost francuske politike koja je podjednako poštovana i dan danas u okviru većine levih političkih tradicija, počevši od socijalista (koji ga percipiraju kao ”oca osnivača” i čije ime nosi fondacija Socijalističke partije), preko komunista do raznih levo-revolucionarno-komunističkih struja. Potpuno je sigurno da je jedan od razloga takvog stanja stvari njegovo snažno protivljenje ratu i revnosno zagovaranje internacionalizma, čime je prouzrokovao tako dramatičnu smrt (ubijen je od strane jednog egzaltiranog nacionaliste 31. jula 1914. g.), ali i značajna uloga u velikim političkim debatama u Republici, poput: afere Drajfus, zakona o odvojenosti države i crkve, radničkih štrajkova, rizika ratova itd. Za socijaliste je on posebno važan zbog odlučujućeg doprinosa elaboraciji ideološkog identiteta francuskog socijalizma.

Posle represije nad Pariskom komunom 1871. g. i nestajanja preživelih aktivista, renesansa socijalizma se odvija veoma sporo. Ona kreće najpre ponovnim osnivanjem sindikalnog pokreta. Sa republikanskom pobedom protiv konzervativaca po pitanju ”moralnog poretka”, liberalizacija dozvoljava ispoljavanje čisto socijalističkih ideja. Žil Gesd, na primer, osniva časopis ”Jednakost i počinje kampanju, pomoću Pola Lafarga (zeta Karla Marksa), popularizovanja socijalističke i marksističke ideje. U proleće 1879. g, u Marseju, III Kongres radnika se eksplicitno naziva socijalističkim. On je okupio bez razlike sindikaliste i  političke aktiviste: socijaliste, anarhiste i republikance. Međutim, jedinstvo nije trajalo više od godinu dana. Dve strukturne struje su bile dominantne u debati. Socijalisti marksisti, predvođeni Žilom Gesdom, osnivačem Partije francuskih radnika koja želeli da postavi pokret, partiju i sindikate u službu revolucije, a sa druge strane su bili aktivisti iz Federacije socijalističkih radnika Francuske predvođeni Polom Bruseom, lekarom i bivšim ”komunarom” (učesnik Pariske komune) koji je zauzimao jednu više reformističku poziciju denuncirajući autoritarizam u marksizmu. Bilo je svakako i još nekih anarhističkih i drugih pokreta. Situacija se istinski, međutim, menja krajem veka. Najpre sa izbornim uspesima, reflektujući rast sveta rada i efekte razdvajanja socijalističkih ideja kroz petnaestak godina. Opštinski izbori 1882. g. su doveli socijaliste na čelo vekih gradova kao što su Marsej, a kasnije i Lil. Najzad, 1895. g. se rađa CGT, tj. Generalna konfederacija rada, i danas najveći i najuticajniji francuski sindikat, proizišao iz fuzije više profesionalnih federacija rada.

To je i momenat kada Žores ulazi u centar debate o socijalizmu. Intelektualno briljantan, bivši učenik L’ecole normale superieure, profesor filozofije, aktivista i republikanski poslanik od 1885. g. do 1889. g, Žores, nezadovoljan socijalnim napretcima koje sadrži tzv. ”republikansko obećanje”, nastavlja da intelektualno produbljuje svoje uverenje radeći na vrednostima socijalističke doktrine. On je jedan od retkih rukovodioca grupnog čitanja Kapitala, ali takođe socijalno aktivan kroz učešće u sindikalnim borbama, savetovanje rudara u njihovim štrajkovima itd. Reizborom za poslanika 1893. g, on počinje da reprezentuje jednu široku viziju humanističkog socijalizma privlačeći i formirajući sve veći i veći broj socijalista i etablirajući ih posle 1906. g. u srce francuskog političkog života. Ništa od ovoga nije postigao bez borbe. Nepopustljiv je u odbrani Republike. To je i razlog zašto podržava prvu ministarsku participaciju jednog socijaliste, Aleksandra Milerana, u desno-republikanskoj vladi Valdek-Ruso, čak i po cenu kohabitacije sa generalom koji je učestvovao u razbijanju Komune. Sa druge strane, Žores se prihvata posla stvaranja jedinstvenog fronta socijalista tražeći kompromis između dve do tada najveće, ali konfrontirane partije, Socijalističke francuske partije sa jedne strane, kojoj je i sam pripadao a koja je okupljala najveći broj tzv. reformističkih socijalista republikanaca i Socijalističke partije Francuske, sa druge strane, na čijem su čelu bili Žil Gesd i Eduard Vajan, koju su pak činile razne, pre svega, revolucionarne socijalističke grupe. Sa ‘‘Blokom levice nakon parlamentarnih izbora 1902. g, stvaraju se uslovi za ujedinjenje svih socijalističkih pokreta konstituisanjem prve velike socijalističke partije u Francuskoj, Francuske sekcije radničke internacionale – SFIO, 1905. g.  Žores je napravio najveće ustupke u ovom procesu jer je nova partija formirana na marksističkim principima, definišući se kao ”partija klasne borbe i revolucije”, odbacujući sve alijanse i  nastojeći da nametne kakvu-takvu unutarstranačku disciplinu.

Braneći Drajfusa, Žores se u skladu sa svojom radikalnom prošlošću posvetio etičkoj odbrani francuskih sloboda koje su, činilo se, uklonjene iz rečnika francuskog socijalizma. Kroz nekoliko godina, u partiji sa ne tako stabilnim jedinstvom, podeljenoj na struje, gde su opštinske federacije i brojni izabrani predstavnici čuvali autonomiju, Žan Žores postaje ”prirodni” lider, čak iako ne obavlja ni jednu funkciju u skromnom partijskom aparatu. Njegov oratorski talenat i intelektualna otvorenost, toplota njegove ličnosti i kapacitet za definisanjem političke sinteze, koja miri kontradiktorne tendencije francuskog socijalizma, su vodile takvom autoritetu. Nepomirljiv prema odbrani demokratije, Žan Žores ne razdvaja emancipaciju radničke klase od stanja cele nacije.

Međutim, kongres u Tuluzu mladih SFIO 1908. g. je posebno važan u razumevanju francuskog socijalizma i u utvrđivanju buduće političke linije francuskih socijalista. Na njemu je naime skoro jednoglasno izglasan predlog koji služi kao baza francuskog socijalizma tokom narednih nekoliko decenija. Ideja je da se novo socijalističko društvo mora konstruisati po etapama. U toj perspektivi, reforma po sebi može biti revolucionarna. Socijalističko društvo neće biti rezultat ”ljudske manuelne snage” već produkt ”pripreme duha”, a izbori mogu biti mera napretka socijalističke ideje. Pomenuti kongres u Tuluzu je definišući uslove ”revolucionarne evolucije” otvorio socijalistima mogućnost da ne odvajaju ciljeve od sredstva i da prevaziđu nasleđene sterilne opozicije o nepomirljivosti reforme i revolucije. Ova socijalistička pozicija je stavljena na probu u kontekstu kontradikcija koje je stvorio rizik od rata. Zadnje godine Žoresovog života su posvećene ovoj borbi. Uprkos progresu SFIO koji dobija 100 poslanika na izborima u maju 1914. g, socijalističko delovanje protiv rata nije dalo rezultata. Žores je prva žrtva konflikta koji počinje. Pojedine ”žoresovske sinteze” su povremeno aktuelizovane zahvaljujući slomovima od 1914. g. do 1917. g, ali njegov glavni nerv, koncepcija socijalizma neraskidivo povezana sa idejom demokratije, petrifikovala je kompas socijalista u svim kasnijim iskušenjima.

Моderna Socijalistička partija delo je Fransoa Miterana. Ogorčena trvenja između socijalista i komunista nakon Prvog svetskog rata, staljinizacija Komunističke partije, nasilje desnice i grandiozna dostignuća Narodnog fronta zahvaljujući uniji levice, neuspesi vlade levice nakon Drugog svetskog rata i raskoli u SFIO, preuzimanje vođstva na levici od strane Komunističke partije, držanje prema režimu Šarla de Gola i njegovom nedemokratskom čedu Petoj Republici… sve su to elementi u odnosu na koje su se zauzimale veoma suprostavljene pozicije u okviru nekada relativno jedinstvenog socijalističkog pokreta. Pjer Maroj, Gi Mole, Fransoa Miteran, Pjer Mendes Frans, Žak Delor, Gaston Defer, Žan Pjer Ševenmon, Mišel Rokar i ostali socijalistički ”prvaci” su sve do kraja 1960-ih i uprkos brojnim izbornim neuspesima bili nesposobni za bilo kakav zajednički nastup i osmišljavanje političke strategije koja bi dala odgovor na izazove savremenog kapitalizma, ali i one koje im je De Gol nametnuo novim državnim uređenjem. Svako od njih je bio zatvoren u toru svoje političke partije ili socijalističkog kluba, tvrdokorno braneći partikularnu sektašku liniju.

Dakle, od 1958. g. i instalacije Pete Republike, tri pitanja su se postavljala izmrvljenoj i oslabljenoj levici, a posebno socijalistima. Treba li prihvatiti nove institucije? Kako ponovo ujediniti tako raznoliku levicu, sa dominantnom komunističkom partijom? Kako prikupiti, na kraju, rasute socijaliste u SFIO, PSU, i u političkim klubovima kreiranim u 1950-im godinama? To je i period kada, pod pritiskom civilnog društva i socijalnih pokreta, kreće konačno ponovno ujedinjenje socijalista podsticanjem razgovora oko zajedničkih izbornih strategija i taktika. Efekti tajnog većinskog glasanja na parlamentarnim izborima su naterali SFIO da deluje, od 1962. g, na izbornom približavanju sa koministima, koji pak sa svoje strane traže da izađu iz izolacije u periodu internacionalnog ”opuštanja”. Gi Mole, najodgovorniji zbog desnih skretanja SFIO u prethodnom periodu, nastoji da produbi ovaj put jedinstva na levici stavljajući u pogon ”ideološki dijalog sa komunistima kako bi se redukovale opozicije”. Ovo pitanje ponovo otvara jasne razlike u pokretu jer Gaston Defer i Fransoa Miteran nude dve različite političke strategije. Defer želi da konstruiše najpre levu koaliciju blizu levog centra koju bi činile SFIO, Radikalna partija i demohrišćani, da bi se nakon toga osvajala podrška komunista, u drugom krugu. Sa druge strane, Miteran je drugačije razmišljao. On je smatrao da treba najpre okupiti levicu, uključujući i komuniste, još u prvom krugu, da bi kasnije tu političku većinu proširili na sociološku većinu svih radnih klasa u društvu koje se, po njemu, menja u fundamentu.

Predsednički izbori iz 1969. g. još jednom pokazuju da je jedina alternativa i put za levicu ujedinjenje. Ni Gaston Defer ni Mišel Rokar ne pokazuju da imaju kapacitet za okupljanje većinskog pokreta. Levica je izgledala kao da je u ćorsokaku. Međutim proces unifikacije je stupao na snagu. Fransoa Miteran se na kongresu u Epinay stavlja na čelo Socijalističke partije koja je već bila na putu renovacije od 1969. g. SFIO je dakle prepuštao mesto novoj Socijalističkoj partiji. Kongres obnove, tj. osnivanja Socijalističke partije u junu 1971. g. upisan je u dugu i slavnu istoriju francuskog socijalizma. Nova socijalistička partija odbacuje desna skretanja SFIO, želi dijalog sa komunistima, ali i ideološki dijalog koji bi uključivao veliki broj opštinskih alijansi sa levim liberalima radi formiranja većine koja je kadra da pobedi desnicu. Međutim, taktičke igre između raznih socijalističkih struja ne mogu da sakriju ono što je novo u tom procesu obnavljanja. To ”novo” ne treba tražiti u ideologiji, jer se apsolutno svi zalažu za potpuni raskid sa kapitalizmom, što je bilo u duhu vremena nakon pokreta ’68. koji su socijalisti direktno podržavali. Ali ono što je novo, jeste istovremeno koncepcija, ako možemo tako da je nazovemo, ”hladne” ali čvrste unije sa Komunističkom partijom, gde se u prvi plan nameće pregovaranje oko programa zajedničke vlade, ostavljajući na marginama doktrinarne preokupacije, i, sa druge strane, stvaranje jedne istinski aktivističke partije okrenute osvajanju vlasti, partije koja sada prihvata institucije Pete Republike, sa sve njenim suštinski nedemokratskim većinskim političkim sistemom i funkcijom predsednika Republike koji ima moć republikanskog monarha. Miteran je već tada pokazao izuzetan politički talenat jer je uspeo da pomiri sve, do tada decenijama suprotstavljene socijalističke tendencije i različite, već izgrađene, lične političke senzibilitete, a da u isto vreme Socijalistička partija ostane partija svojih aktivista i postane partija vlasti, partija koja će dati prvog (i jedinog sve do maja 2012. g.) levičarskog predsednika u istoriji Francuske. Taktika koju je Miteran primenio te 1981. g. kada je izabran za predsednika Republike je model taktike koja se danas izučava na gotovo svim ozbiljnijim institutima političkih studija.

Socijalisti dakle 1981. g. dolaze na vlast, uz podršku komunista, sa programskom platformom koja predviđa potpuni raskid sa kapitalizmom. Klasna borba, ukidanje kapitalističke eksploatacije, socijalna revolucija, podruštvljavljanje važnih sektora privrede i jasno isticanje samoupravljanja kao krajnjeg cilja tog novog društva, čine doktrinarne osnove programskog dokumenta (koji je sadržao ”110 predloga”) na čijoj osnovi je Miteran dobio podršku građanki i građana Francuske u maju 1981. g. U skladu sa već izloženom reformističkom žoresovskom koncepcijom demokratskog socijalizma, socijalisti smatraju da predložene reforme nemaju za cilj poboljšanje postojećeg kapitalističkog sistema već su sredstvo za direktan napad na sistem, tj. sredstvo za uspostavljanje novog sistema. U ”socijalističkom projektu za Francusku 1980-ih godina” stoji i to da ”nije reč o tome da se popravlja kapitalistički poredak, već da se on zameni jednim drugim”, odnosno da je cilj ”raskid sa kapitalističkim sistemom i stvarna transformacija društvenih struktura”[1]. Reformizam može da ima revolucionarne posledice, u percepciji francuskih socijalista, jer reforme koje objektivno jačaju kapitalistički poredak, ukoliko se postave u korektnu političku perspektivu, mogu istovremeno stvoriti uslove za njegov preobražaj. Drugim rečima, socijalistička budućnost bi trebala sazreti u utrobi aktuelne kapitalističke stvarnosti.

Bilo bi nepravedno ne istaći veliku odlučnost Miterana i Socijalističke partije u sprovođenju toga programa prve dve godine. Međutim, na njihovu, i na žalost evropske (pogotovo socijaldemokratske) levice koja je u prethodnom periodu propustila previše prilika za takvu sistemsku transformaciju, liberalna revolucija na globalnom planu je, sa dolaskom Margaret Tačer i Ronalda Regana u Britaniji i SAD, potpuno osujetila sprovođenje socijalističkog programa, izazivajući snažan talas ekonomskih i finansijskih poremećaja. Socijalna kontrarevolucija i drugi talas globalizacije su, na jednom opštijem planu, doveli u pitanje evropski socijalizam, koji je u ekonomskoj politici kejnzijanskoga tipa pronašao sredstvo za opravdanje društvene redistribucije, doprinoseći ekonomskom rastu. Prihvatanjem nove ekonomske stvarnosti i odnosa unutrašnjih i spoljnjih snaga, pojačano padom SSSR-a i kineskom konverzijom na kapitalističku ekonomiju, postavljen je veliki izazov francuskom (i generalno evropskom) socijalizmu – na koji on nije bio u stanju da dâ socijalitički odgovor. Ovaj globalni kontekst je izazvao procese trećeg talasa revizije programskih osnova političkog delanja socijalističkih/socijaldemokratskih stranaka. Početkom 1990-ih, naime, najveće socijalističke partije Zapadne Evrope vrše kritičko preispitivanje svojih idejnih osnova i u skladu sa decenijskom ”pragmatičnom”  političkom praksom, usvajaju nove programske dokumente koji su samo dali teorijski kostur takvom delanju.

Evropski socijalizam/socijaldemokratija u tim godinama suštinski napušta reformističku poziciju, koja podrazumeva prevazilaženje kapitalizma kontinuiranim i trajnim reformama, i definitivno postaje neizostavni deo kapitalističkog konsenzusa. U odnosu na kraj XIX veka kada je ceo politički i ideološki spektar pomeren ulevo, kraj XX veka karakteriše civilizacijski regres nadesno. U tom smislu, vodeće socijal-liberalizovane socijalističke/socijaldemokratske partije prihvataju post-politički dogovor o bezalternativnosti kapitalizma i zastupništvo pre svega srednje i više klase, dok bivše zapadne staljinoidne komunističke partije, 1970-ih, a pogotovo nakon urušavanja realno postojećeg komunizma na Istoku, ulaze u proces socijaldemokratizacije i rapidno gube nekdašnji društveni uticaj među radničkom klasom, čiji najniži slojevi postaju objekat instrumentalizacije nove uspinjuće ekstremne desnice. Neuspeh evrokomunizma je potpuno marginalizovao poslednje organizovane pobornike revolucionarnog komunizma u Evropi, a pozivanje na revoluciju postaje folklor, jer se ona više ne smatra realističnom ni u jednoj relevantnijoj levoj partiji, kako među ideolozima tako i među aktivistima. Rezultat nesposobnosti socijalista i komunista da daju adekvatne odgovore na izazove vremena nije bilo samo trenutno razočarenje, već i dugoročno i permanentno opadanje.

U takvom kontekstu normalizovanosti i poželjnosti kapitalizma, francuska Socijalistička partija je ipak najkraće, u odnosu na ostale slavne partije evropskog socijalizma, otišla u procesu liberalizacije i relativizovanju svojih levičarskih korena. Naravno, novi vulgarno-antimarksistički hegemoni duh vremena i neuspesi socijalističkih politika iz 1980-ih su ostavili traga na proces vlastitog idejnog i političkog profilisanja Socijalističke partije. U Deklaraciji principa usvojenoj 1990. g, socijalisti tako navode da više ne vide sebe u projektu kolektivnog prisvajanja svih krupnih sredstava za proizvodnju i razmenu, što je dugo bila njihova ”dogma”. Oni teže tzv. ”mešovitoj privredi” u kojoj bi se kombinovale tržišna logika sa delovanjem javnih službi, privatna inicijativa i delovanje države, ali i izrazita važnost ”trećeg sektora” socijalne privrede, kao što su: solidarne institucije, zadruge, nekomercijalna udruženja itd. Iako i dalje smatraju da u mešovitoj privredi sa opsežnim privatnim sektorom mora da postoji i snažni javni sektor, socijalisti u novom partijskom dokumentu iz 1990. g. odustaju od koncepcije punog podruštvljavanja krupnih sredstava za proizvodnju i ekonomskog i društvenog samoupravljanja kao krajnjeg cilja borbe. Njihov projekat za XXI vek je solidarno društvo u socijalno tržišnoj ekonomiji, izražen kroz Žospanov stav: ”Mi podržavamo tržište, ali ne i tržišno društvo”, što u suštini znači da društvo treba da rukovodi ekonomijom a ne ekonomija društvom (Karl Polanji) i da ekonomski kriteriji efikasnosti nikada ne mogu biti univerzalni društveni kriteriji. Što je paradigma koje se i u današnjem neoliberalnom kontekstu odlučno drži i savremena Socijalistička partija .

Novu socijalističku percepciju, međutim, ne određuje više ono suštinsko pitanje razmere odnosa sredstava za proizvodnju u privatnom i javnom vlasništvu, jer se u tom periodu (koji karakteriše snažan ekonomski rast svetske kapitalističke privrede sa jedne strane, i urušavanje sovjetskog ekonomskog sistema, sa druge) brani stav da ni privatna ni javna svojina same po sebi više ne garantuju ekonomsku efikasnost niti socijalnu pravdu. Oni smatraju da država treba da napusti dominantnu ulogu ekonomskog subjekta, ali da mora da pojača društvenu budnost i socijalnu solidarnost, između ostalog i preko snažnije društvene redistribucije. Jedan manji deo Socijalisticke partije novi zaokret percipira taktičkim povlačenjem pred jačim neprijateljem, dok ga većina, očekivano, razume trajnim opredeljenjem partije. Međutim, uprkos brojnim kompromiserskim potezima socijalističkih vlada nakon 1983. g, a pogotovo one poslednje Žospanove, u periodu kohabitacije sa desničarskim predsednikom Širakom, na samom kraju prethodnog i početkom novog milenijuma, pre svega na polju privatizacija, Socijalistička partija se nije odrekla sna o drugačijem društvu, o demokratskom socijalizmu i zadržala je trajnu nepoverljivost prema kapitalizmu. Čak i jedan Lionel Žospan[2], koji je 2002. g. priznao da izlazi na izbore sa programom koji nije socijalistički, u vreme opšteg uverenja o bezalternativnosti kapitalizma i kraju istorije, krajem 1990-ih, na letnjem univerzitetu mladih socijalista blizu Pariza, tvrdi da je ”kapitalizam snaga koja se kreće, ali koja ne zna kuda ide”. Takođe, francuski socijalisti su, za razliku od ”trećeputaškog” BlerŠreder socijal-liberalnog koncepta kombinacije neoliberalne ekonomije i socijaldemokratske društvene politike, i dalje pobornici neokejnzijanske ekonomije, snažnog upliva Republike u ekonomske i socijalne odnose (”države zaštitnice”) i vrlo progresivne socijalno-identitetske (prava imigranata, etničkih, rasnih, verskih i homoseksualnih grupa, kao i žena) politike.

”Les primaires socialistes”: pomeranje granica demokratije

Socijalističku partiju, kao i francuski socijalizam generalno, od samih početaka karakteriše tradicija koegzistencije i dijaloga divergentnih reformističkih (pa i revolucionarnih) socijalističkih levica i relativno razvijena unutarstranačka demokratija. To je partija koja je nastala ujedinjenjem različitih socijalističkih grupa i struja oko koncepta – koji predstavlja glavni cilj njihove borbe – demokratskog socijalizma[3], a ne, kako je u Srbiji i na našim prostorima obično slučaj, oko jedne autoritarne ili harizmatične ličnosti. Zbog toga nije neobično što su unutar te stranke legalno prepoznate brojne struje, od kojih su one na radikalno levom i one na krajnje desnom (tzv. blerističkom) krilu u stalnoj političkoj borbi i ideološkim svađama. Važno je napomenuti i to da, uprkos svim ideološkim lutanjima, glavne frakcije u Socijalističkoj partiji nikada nisu prihvatile desno revizionistički projekat ”novog centra”, tj. proces ”blerizacije partije”. Naprotiv, Novu laburističku partiju Velike Britanije, koja formalno pripada istoj porodici partija i članica je Socijalističke internacionale (treba napomenuti da je Toni Bler u jednom momentu vodio kampanju preimenovanja Socijalističke internacionale u Demokratsku internacionalu koja bi uključivala i Demokratsku stranku SAD), socijalistička baza uglavnom označava izdajničkom i antilevičarskom. Interesantno je recimo da je zbog izrazite nepopularnosti Tonija Blera među francuskim socijalistima, kandidatkinja socijalista na predsedničkim izborima 2007. g. Segolen Roajal, neposredno pred izbore nije uopšte želela ni da se upozna sa Blerom prilikom njegovog dolaska u Paris, kada ga je sa oduševljenjem dočekao i sa njim veselo pozirao desničarski kandidat, Nikola Sarkozi. Čak štaviše, socijaldemokratija među najvećim delom francuskih socijalista ima pežorativno značenje i vezuje se za ideološki i praktični oportunizam najgore vrste. Kakva ironija istorije. Setimo se samo veoma oštrih kritika upućenih francuskom žoresovskom socijalizmu od strane Dimitrija Tucovića, nemačkih, austrijskih i drugih evropskih socijaldemokrata i optužbi za napuštanje klasne borbe i izdaju stare socijaldemokratske misli. Svojevremeno je Žan Žores, u miljeu evropske socijaldemokratije, percipiran prvim revizionistom socijalističke akcije (na Eduarda Bernštajna se gledalo kao na prvog revizionistu socijalističkih teorija i principa), dok su danas Gerhard Šreder i Toni Bler, odnosno Laburistička partija Britanije i, nešto manje, Socijaldemokratska partija Nemačke, simboli izdaje ”države blagostanja” i ”mangupi u našim redovima”.[4]

Još od legendarnih frakcijskih sukoba između Žoresove i Gesdove linije, pa preko unutastranačke borbe između Prve i Druge levice oličene u Fransoa Miteranu i Mišelu Rokaru, sve do suprotstavljenih političkih koncepata Lorana Fabiusa i Lionela Žospana u prvoj polovini 1990-ih i, kasnije, krajem XX veka, Fransoa Olanda i Žan Luk Melanšona, pa do najsvežijeg rascepa između Martin Obri i Segolen Roajal, u prvoj deceniji novog veka, francuski socijalisti neguju kulturu unutarastranačke demokratije, koja podrazumeva političku borbu stranačkih struja za rukovođenje partijskim aparatom i utvrđivanje glavne ideološe linije stranke. Naravno, taj proces unutastranačkih nadmetanja je mnogo kompleksniji od pukog navođenja ličnosti koje su u određenim vremenima simbolizovale glavne rascepe. Recimo, na poslednjem stranačkom kongresu u Reims-u je šest frakcija, sa isturenim kandidatima i programima, tražilo legitimitet od članstva za rukovođenje strankom.  Od njih šest, čak četri su dobile skoro ujednačenu podršku: frakcija Segolen Roajal 29,08%, frakcija Bertran Delanoe (omiljeni gradonačelnik Pariza, inače homoseksualac) 25,24%, frakcija Martin Obri  24,32% i frakcija bivšeg lidera mladih socijalista Benoa Amona 18,52%. Međutim, Bertran Delanoe se odmah povlači, a onda zajedno sa Benoa Amonom u drugom krugu izbora za generalnog sekretara/ku odlučno pozvaju svoje pristalice da masovno glasaju za Martin Obri, što je dovelo do toga da ona bude izabrana za novu generalnu sekretarku partije sa svega 159 glasova više od protivkandidatkinje Roajal. Simptomatično je da su za najvažniju funkciju u partiji u zadnji krug ušle dve žene. I to je jedan od indikatora ”stanja svesti” i potencijalne progresivnosti stranke. Na unutastranačkim izborima je glasalo tačno 131860 stranačkih aktivista/kinja, odnosno 56,61% od ukupnog broja člastva.

Martin Obri inkarnira upravo tradicionalno socijalističku liniju u partiji i jedna je od uticajnijih ličnosti nečega što uslovno možemo nazvati levim mainstrem krilom partije. Pored nje, u rukovodstvo Socijalističke partije, kao njen portparol, ulazi i Benoa Amon – vođa najlevljeg jakog krila u partiji, blizak Olivijeu Bezansnou iz ekstremno leve Nove antikapitalističke partije NPA (koji je bio govornik na letnjoj školi mladih socijalista u organizaciji Amonove frakcije) i Žan Luk Melanšonu koji je u to vreme bio član Socijalističke partije i deo Amonove frakcije, a danas je predsednik jedne manje stranke radikalne levice koja se zove Partija levice (francuska verzija nemačkog Die Linke-a) i nedavni kandidat za predsednika Francuske na izborima u maju 2012. g. ispred koalicije Partije levice i Komunističke partije. Inače, pre tih događanja, Benoa Amon, Arno Monbur i Vanson Pijon, uz još nekoliko istaknutih članova (poput bivšeg generalnog sekretara Anria Emanuelia) i mladih lavova i bivših najuticajnijih omladinaca iz omladinske grupe Socijalističke partije, Pokreta mladih socijalista MJS, nezadovoljni nedovoljno antiliberalnim kursom partije koju je u tom momentu predvodio Fransoa Oland, rade na projektu osnivanja Nove socijalističke partije, kako su nazvali svoju frakciju. Ovaj projekat – zbog neslaganja među vodećim ličnostima i zbog, u međuvremenu, skretanja partije ulevo – nije dao željene rezultate, ali veliki broj tadašnjih članova te frakcije danas čini deo direkcije Socijalističke partije. Naravno, sve partijske frakcije su, uglavnom, u skladu sa legitimitetom koji su dobile na unutarstranačkim izborima, zastupljene u direkciji partije.

Najveći korak, ipak, u procesu demokratizacije političkog života je odluka vođstva partije da se predstavnik ili predstavnica Socijalističke partije na predsedničkim izborima 2012. g. bira na otvorenim građanskim izborima na kojima bi učestvovali svi oni koji sebe percipiraju levičarima, a ne samo članovi stranke. Demokratija je svakako pomična granica, a francuski socijalisti su ovoga puta napravili hvale vredan kvalitativan demokratski pomak unapred. Inače, pravo glasa na ovim izborima su imali građanke i građani Francuske upisani u birački spisak pre decembra 2010. g, koji su na svom biračkom mestu potpisali dokument lojalnosti levičarskim vrednostima i priložili 1 evro. Takođe, pravo glasa su dobili i svi stanovnici Francuske koji nemaju francuski pasoš (imigranati, strani studenati itd.), ali su članovi/ce partije. Očigledno je da su izbori ostvarili svoj osnovni cilj, jer je proces kampanje, davanje apsolutno jednakih uslova za predstavljanje svim kandidatima i kandidatkinjama, njihove javne debate, ali i čitav tok izbora, predstavljao manifestaciju veličanstvene demokratske pobede i primer koji bi morao da bude model svim ozbiljnim levičarskim partijama u Evropi i šire. Francuski socijalisti su pokazali da je moguće jednu birokratsku i funkcionersku partiju koja je nastala iz pokreta opet delimično vratiti na formu pokreta i staviti je pod direktnu građansku kontrolu.

Socijalistička partija danas broji jedva nešto više od 200000 aktivnih članica i članova koji su obavezni da plaćaju članarinu na godišnjem nivou, jer na taj način pomažu stranci u normalnom funkcionisanju. Svaki/a član/članica koji/a nije u stanju da izmiri svoje finansijske obaveze prema stranci, a za to ne postoji opravdanje, automatski prestaje da bude njen član/ica. Poređenja radi, u 6 do 7 puta manjoj po brojnosti stanovnika Srbiji, Demokratska stranka prema zvaničnim podacima ima preko 180000 članova, a SPS svojevremeno i čitavih pola miliona. Ali pitanje partokratske države i klijentalističke političke kulture na ovim prostorima je za neku dublju raspravu kojoj ovde evidentno nema mesta. Na građanskim/socijalističkim izborima ili Les primaires socialistes/citoyennes je pak u prvom krugu izašlo preko 2,5 miliona, a u drugom čak 3,5 miliona građana/ki, što je daleko nadmašilo očekivanja samih organizatora. Ova fascinantna mobilizacija ljudi levice je prepoznata od gotovo svih političkih delatnika (osim visokih funkcionera UMP-a, naravno) i analitičara, bez obzira na ideološku orijentaciju.

Ukupno petoro kandidata je predstavilo svoje programe: 1. ubedljivi favorit, prema svim predizbornim anketama, Fransoa Oland, bivši je dugogodišnji generalni sekretar Socijalističke partije (od 1997. g do 2008. g.), koga unutar stranke obično pozicioniraju na centru; 2. Martin Obri, ćerka je jednog od najpopularnijih socijalista i utemeljivača savremene Socijalističke partije, Žaka Delora, i gradonačelnica Lila, koja je privremeno napustila poziciju generalne sekretarke partije – kako je ne bi optužili da svoju aktuelnu funkciju koristi kao prednost u kampanji – predstavljala je i predstavlja, kako je već pomenuto, levu tradicionalno-socijalističku glavnu struju u partiji; 3. Arno Monbur je bio reprezent jedne od dve jače radikalno leve struje u stranci (druga, radikalnija, na čelu sa Benoa Amonom, na ovim je izborima podržala Martin Obri još u prvom krugu), i sa svojim projektom demondijalizacije, Šeste Republike i potpunog raskida sa aktuelnim konceptom korporativnog kapitalizma, sebe je predstavio kao alternativu u odnosu na sve kandidate; 4. Monburov najotvoreniji ideološki protivnik, Manuel Vals, branio je tzv. blerističku poziciju i predstavlja krajnje desno krilo u stranci. Vals je inače, zajedno sa svojim mentorom – poznatim francuskim filozofom šarlatanom, Sarkozijevim ratnim ideologom i predstavnikom tzv. ”kavijar levice’’ – Bernar Anri Levijem, pre nekoliko godina čak javno lobirao da Parti socialiste promeni ime i ”definitivno napusti marksizam”, kako se u javnosti više ne bi vezivala za ”anahroni socijalizam”; 5. Peti kandidat, Žan Mišel Bajle je predsednik Radikalne partije levice (levih radikala), manjeg koalicionog (tradicionalnog) partnera Socijalističke partije i ideološki jako blizak Fransoa Olandu; i na kraju, 6. Segolen Roajal, kandidatkinja Parti socialiste na prethodnim predsedničkim izborima na kojima je tesno izgubila već dobijenu bitku protiv Nikole Sarkozija, najmanje je ideološki konzistentna u odnosu na sve kandidate u kampanji. Ona je oko sebe okupljala i ljude na levici i na desnici unutar partije u podjednakoj meri.

Ostavljenjem mogućnosti da članovi drugih levih partija, koji se ne deklarišu socijalistima, učestvuju na njihovim unutarstranačkim izborima, Socijalistička partija je dodatno dokazala građanski i demokratski karakter ovih izbora i svoju otvorenost prema ostatku levice. U prvom krugu je Fransoa Oland, doduše ne toliko ubedljivo kako su to predviđala razna istraživanja javnog mnjenja, dobio najveću podršku građana/ki. Za njega je glasalo 39% od svih izašlih građana/ki. Na drugom mestu je, isto prema očekivanjima, ali dosta bolje plasirana nego što su to pokazivala predizborna predviđanja, bila Martin Obri sa osvojenih 31% glasova. Treće mesto je osvojio sa 17% glasova, potpuno neočekivano a za neke i poprilično šokantno, radikalno levi kandidat Arno Montbur. Sve predizborne ankete su mu davale oko 5%, do maksimum 8% glasova. Tek na četvrtom mestu bila je Segolen Roajal, sa za nju ponižavajućih, a za ogromnu većinu građana i analitičara potpuno neverovatnih 7% glasova. Samo nekoliko godina pre toga, ona je imala preko 60% podrške članstva svoje partije. Nakon nje, predstavnik krajnje desne struje, Manuel Vals, je osvojio 5% podrške od svih izašlih na birališta širom Francuske, a predsednik levih radikala Bajle manje od 1%. U drugom krugu izbora Fransoa Oland je dobio bezuslovnu i čvrstu podršku od strane Valsa, Roajalove (njegova bivša životna partnerka sa kojom ima četvoro dece) i Bajlea, a na kraju, za mnoge nezamislivo, i indirektnu potporu od Monbura, koji je izjavio da ne želi da zove svoje pristalice da podrže ni Olanda ni Obrijevu (iako su njegov politički program i ideološka orijentacija suštinski bliži Obrijevim), ali da će on lično glasati za Olanda jer smatra da ovaj ima veći kapacitet da ujedini sve socijalističke struje.

Samo tri godine pre toga, Obri je uz Monburovu podršku preuzela direkciju partije koju je Oland ostavio poprilično ruiniranu. Kao portparol Roajalove na predsedničkim izborima 2007. g. na pitanje novinara koji je njen najveći nedostatak, Monbur odgovara: ”Njen životni partner”, a u javnosti se još uvek sprdaju nadimkom kojim je Monbur počastio Olanda: Flamby (vrsta pihtijastog kolača koji izgleda kao puding). Takve neprincipijalne unutastranačke koalicije nisu nikakva novost u Socijalističkoj partiji. Monbur je jednostavno procenio da je Oland taj koji će odneti pobedu i podrškom obezbedio sebi učešće u budućoj vladi i eventualni uticaj. U svakom slučaju, u javnosti je provejavalo mišljenje da francusko društvo (pa ni konzervativnija socijalistička baza) još uvek nije spremno za ženu na čelu države. Koja je pritom i jasno levičarski opredeljena. To se donekle može uočiti i podelom glasova na ovim stranačko/građanskim izborima. Fransoa Oland je ubedljivo pobedio u ruralnijim krajevima države i u manjim gradovima, dok je u većim gradovima za njega glasalo, skoro plebiscitarno, starije stanovništvo. Sa druge strane, Martin Obri je ostvorila prednost u velikim gradovima, industrijskim centrima, i za nju su glasali mladi i žene. Ona je pobedila i u kosmopolitskom Parizu. Mnogi su dali glas Olandu samo zato što su verovali, što se na kraju i obistinilo, da je on jedini kandidat koji sigurno može računati na deo centrističkih glasača i, na kontu toga, pobediti Sarkozija na predsedničkim izborima. Da li je Oland možda taj maksimum levice koju današnja Francuska može da podnese?

Kraj II dela, za nastavak kliknite OVDE.


[1] ”…onaj ko se ne zalaže za raskid sa postojećim poretkom, sa kapitalističkim društvom, ja mu kažem, ne može biti član Socijalističke partije”  Fransoa Miteran

[2] Lionel Žospan je inače bivši aktivista lambertističke trockističke grupe Organisation Communiste Internationaliste OCI. Žospan ili ”Drug Michael” (članovi grupe obično dobijaju pseudonime) juna 1971. g, u skladu sa strategijom ”entrizma” (francusko entrisme, od glagola entrer: ući, ulaziti stupiti…) ove organizacije, pristupa Socijalističkoj partiji kao “krtica”, tj. kao tajni član OCI. Le Monde se 2001. g. poziva na izjave desetine svedoka, koji su navodno, od leta 1969. g. do jeseni 1971. g. radili zajedno sa Žospanom u jednoj od ćelija OCI partije. Dvojica čak tvrde da je on tokom sedamdesetih održavao bliske veze sa OCI, i da je sa Pjerom Lamberom, vođom te organizacije, prekinuo sve kontakte tek 1987. g, šest godina nakon što je izabran za generalnog sekretara socijalista. Njegov razvojni ideološki put od trockističke ”krtice” ubačene da ”rovari iznutra” i širi trockistički uticaj na radničku klasu u Socijalističkoj partiji i ekstremnog levičara do socijalističkog oportuniste i predvodnika desne struje u partiji, još uvek izaziva kontroverze u Francukoj. Po objavljivanju prvih detalja o trockističkoj prošlosti mladog Žospana izbio je toliki skandal da je to bila i tema istraživanja jednog Anketnog odbora u Nacionalnoj skupštini.

[3] Koncept ”demokratskog socijalizma” je smišljen nakon Drugog svetskog rata u kuhinji zapadnih socijalističkih/socijaldemokratskih partija (pre svega nemačke SPD) kao novi vrhovni ideološki koncept/cilj ovih partija, koji bi bio protivstavljen autoritarnom realno postejećem socijalizmu pod sovjetskim uticajem, sa jedne strane, i zamena ”besklasnom društvu”, od koga socijaldemokrate i doktrinarno odustaju, sa druge strane. Vili Brant, jedan od heroja socijaldemokratije, čak i krajem 1980-ih, neposredno pred smrt, govori: ”Mogu samo da se čudim shvatanjima po kojima je socijalizam na izmaku. Takvo shvatanje je pogrešno već i zbog toga što ono što se na istoku primiče svom kraju, nema nikakve veze sa socijalizmom”

[4] Treba imati na umu da su socijalizam i socijaldemokratija sinonimi i da je pogrešno uvreženo mišljenje da biti socijalista politički nužno znači biti levlje od socijaldemokratije. Jednostavno, leve partije u većini zemalja su sebi nadevale imena u zavisnosti od specifičnosti političke kulture i tradicije kojih su bili deo. I dan danas postoje partije koje nose socijaldemokratska imena, a koje su u pojedinim državama levlje od velikih socijalističkih partija, i obrnuto. Krovna organizacija socijaldemokratskih partija sveta se zove Socijalistička (a ne socijaldemokratska) internacionala. Dakle, jedino je istorijski i faktički ispravno danas razlikovati mainstream grupu socijaldemokratskih/socijalističkih partija (koje su u Evropi deo objedinjene Partije Evropskih Socijalista PES, a koja kao takva deluje u Evropskom parlamentu) od tradicionalnih socijaldemokratskih i socijalističkih partija i/ili socijaldemokratizovanih komunista (okupljenih u grupu Evropska levica). Sa druge strane, revolucionarnne levičarske grupe su se još nakon Oktobarske revolucije izdvojile iz socijalističkog/socijaldemokratskog pokreta i sebe nazivaju komunistima. Naravno, postoje brojne razlike između velikih mainstream socijaldemokratskih partija, grupa i organizacija od države do države (kao i među komunistima, uostalom), ali ovde navodimo samo opšti okvir za razumevanje.

 

Ivica Mladenović je sociolog, jedan od glavnih urednika regionalnog časopisa Novi Plamen. Trenutno živi i radi u Parizu.