Ričard Smit u svom tekstu Zašto Kina nije kapitalistička odgovara na argumentaciju Ilaja Fridmana koji tvrdi da je tržište dominantan regulator kineske ekonomije bez obzira na određene specifičnosti ovog privrednog modela. Iako ne osporava princip tržišne regulacije u određenim sektorima, Smit drži do stava da ključan dio ekonomskih aktivnosti u Kini funkcioniše prema specifičnoj logici koja se bitno razlikuje od standardnih formi kapitalističke privrede. On tvrdi da se unutrašnja ekonomska politika u zemlji i dalje vodi planom kao i da su strateški važni industrijski sektori i preduzeća, esencijalni za ekonomski rast Kine, mahom u državnom vlasništvu. Postojanje snažnog i centralizovanog državnog aparata oličenog u Komunističkoj partiji koja upravlja gotovo svim sferama ekonomskog i političkog života, navodi Smita da ovaj ekonomski model Kine specifičnije okarakteriše kao hibridni birokratski kolektivistički kapitalizam. Iako kreću iz suprotnih polazišnih tačaka, zaključci oba autora su manje više istovjetni — socijalne i ekološke implikacije sistema koji insistira na ekonomskom rastu dokaz su da kineska država ne može predstavljati primjer istinski emancipatornog projekta zasnovanog na jednakosti i solidarnosti ljudi koji žive u njenim okvirima.
U svom tekstu Zašto Kina jeste kapitalistička Ilaj Fridman (Eli Friedman) tvrdi da je “Kina 21. vijeka kapitalistička zemlja. Ova činjenica je podrazumijevala dramatičnu transformaciju uzevši u obzir da se radi o zemlji koja je u osnovi eliminisala privatno vlasništvo nad proizvodnim sredstvima do kraja 1950-ih godina”. Ipak, danas “postoji pregršt pokazatelja da je Kina kapitalistička. Metropole te zemlje krase Ferrari i Gucci prodavnice, inostrani i domaći korporativni logotipi istaknuti su svuda u vidokrugu, a luksuzne stambene zgrade niču u svim većim gradskim jezgrima… [i Kina] je postala jedna od najneravnopravnijih zemalja svijeta”. Pored ovih vizualnih manifestacija, ultimativni dokaz da je Kina sada kapitalistička za Fridmana ipak leži u činjenici da je “robna proizvodnja univerzalizovana. Ovo je naročito vidljivo u globalnim, transnacionalnim lancima snabdijevanja u čijem se središtu nalazi Kina. Proizvodnja kineskih radnica i radnika u fabrikama… usmjerena je prije svega na stvaranje profita, a ne na ljudske potrebe.”
Tvrdio bih da robna proizvodnja nije univerzalizovana u cijeloj ekonomiji. Čak ni radna snaga nije u potpunosti komodifikovana, jer kineske kompanije masovno koriste neslobodnu radnu snagu: vlada je primorala studente da rade u fabrikama Apple Foxconn za plate ispod minimalca pod pretnjom da će im biti uskraćeno pravo da diplomiraju. Izvoz kineskih kompanija se ostvaruje ropskim radom u Sinđijangu i prisilnim radom u desetinama drugih kampova širom zemlje.1 I dok tržište najočiglednije reguliše specijalne ekonomske zone u priobalnim područjima koja privlače strani kapital, distribuciju potrošnih roba i usluga u urbanim centrima i maloprodaju, u većem dijelu ekonomije, kojom dominira država, i dalje su na snazi državno vlasništvo i plan.
Kapitalizam je ekonomski sistem zasnovan na sveopštoj robnoj proizvodnji, sistem u kojem su svi faktori proizvodnje — zemlja, rad, sredstva za proizvodnju i kapital — pretvoreni u robu. Radna snaga kao posebna roba, u potpunosti je razvlašćena od sredstava za proizvodnju tako da joj ne preostaje ništa drugo sem da prodaje vlastitu radnu snagu. Druga strana procesa prvobitne akumulacije je što se nasilnim putem osigurava monopol nove klase agrarnih i industrijskih kapitalista nad većinom sredstava za proizvodnju. Takav sistem nejednake moći i imovine može garantovati samo institucija privatnog vlasništva uz podršku državnih aparata, prije svega policije i pravosuđa. Nikada nije postojala kapitalistička ekonomija bez institucije privatnog vlasništva.
U Kini postoje neki od preduslova za razvoj kapitalizma, ali ne svi. Radna snaga je uglavnom komodifikovana. Domaća buržoazija posjeduje značajan dio sredstva za proizvodnju. Ipak, u Kini nema privatnog vlasništva. Mao je ukinuo privatno vlasništvo 1956. godine koje, nakon toga, nije ponovo uvedeno u formalno pravni sistem svojinskih odnosa. U Kini sva zemlja, prirodni resursi i većina sredstava za proizvodnju ostaju u rukama partijske države, tj. upravljačkog kadra vladajuće Komunističke partije. Urbana srednja klasa može da kupi sebi stanove, ali ne posjeduje zemlju na kojoj su sagrađene zgrade. Vlasništvo nad stanom je zapravo upitno jer se samovoljnom odlukom lokalne samouprave mogu preuzeti stambeni objekti, izbaciti nominalni vlasnici iz svojih stambenih jedinica a onda ih i srušiti u cilju razvoja novih infrastrukturnih projekata. Time se nekadašnji vlasnici primoravaju na opciju uzmi ili ostavi ili, u suprotnom, ostaju bez ostvarenja prava na kompenzaciju.2 Kapitalisti mogu da pokrenu proizvodnju. Ipak, to čine uz odobrenje partijske države. Poslovanje i imovina tih preduzeća, samovoljnim postupanjem vlasti, može biti, a nekada i jeste, zaplijenjena bez ikakvog prava na naknadu. A šta je sa kapitalistima? Ako je Kina kapitalistička, gdje su kapitalisti? Kao što ćemo vidjeti u nastavku, mnogi kapitalisti su opstali, ali od kako je Si Đinping (Xi Jinping) 2013. godine krenuo u obračun sa njima, mnogi istaknuti vlasnici kapitala završili su u zatvoru uz zaplijenu imovine — zato što su kapitalisti. Kakav je onda ovo kapitalizam?
Nije kapitalizam već hibridni birokratski kolektivistički kapitalizam
Kao što objašnjavam u svojoj novoj knjizi, “China’s Engine of Environmental Collapse” (Pluto, 2020), kineski kapitalizam danas pokazuje mnoga od svojih lica: postoji državni kapitalizam, ortački kapitalizam, gangsterski kapitalizam, normalni kapitalizam — Kina ih sve ima. Kina ima više milijardera nego SAD;3 mnoge državne industrije proizvode u velikoj mjeri za tržište, a većinu radne snage čine samozaposleni ili radnici i radnice u privatnim kompanijama. Uprkos tome, to nije kapitalistička ekonomija, bar ne dominantno kapitalistička ekonomija. Najbolje se opisuje kao hibridna birokratska kolektivističko-kapitalistička ekonomija kojom upravlja birokratski, kolektivistički državni aparat. Čelnici Komunističke partije Kine nemaju, poput kapitalista, privatno vlasništvo nad ekonomijom. Država je ta koja posjeduje ekonomiju, a Komunistička partija — kolektivno — državu. Tržište ne reguliše većinu proizvodnje u Kini. Tržišna reforma je davno zaustavljena onim što je Minsin Pei (Minxin Pei) nazvao “zarobljenom tranzicijom”.4 Za četrdeset godina “tržišnih reformi i otvaranja”, Kina nikada nije propustila da izradi petogodišnji plan ili postavi cilj ekonomskog rasta na godišnjem nivou. Kina ostaje uglavnom državna, uglavnom planska ekonomija. Kako je rekao Jašeng Huang (Yasheng Huang), profesor na Masačusetskom institutu za tehnologiju (MIT), “udio kineske ekonomije u privatnom vlasništvu, posebno njenog domaćeg dijela, je prilično mali i uglavnom se sastoji od malih preduzeća, samozaposlenih i radnika i radnica u poljoprivredi”.5
50-30-20 model tripartitne državno-dominirane ekonomije
Danas, kineski čelnici upravljaju industrijskim i poslovnim gigantom — svjetskim centrom prerađivačke industrije, najvećim proizvođačem, najvećim izvoznikom, drugom po veličini ekonomijom sa BDP-om od 14 biliona dolara, najvećim nacionalnim investicionim fondom u svijetu u vrijednosti od 3 biliona dolara i mnoštvom kompanija u državnom vlasništvu koja se nalaze na listi Fortune 500. Kineski državni konglomerati ubrajaju se u najveće kompanije na svijetu. Osamdesetih godina nijedna kineska kompanija nije bila uvrštena na listu Fortune Global 500. Do 2017. godine Kina je imala 115 kompanija na ovoj listi, u okviru koje su State Grid, Sinopec i China National Petroleum (CNPC) rangirane na drugo, treće i četvrto mjesto. Od tih 115 velikih kompanija, samo njih 4 nisu bile u državnom vlasništvu.6 Džejms Mekgregor (James McGregor) piše da “od 69 kineskih kompanija na listi Fortune Global 500 u 2012. godini, samo 7 njih nije bilo u državnom vlasništvu [i svih ovih 7] dobilo je značajnu vladinu pomoć i među svojim akcionarima ima vladine entitete”. Preduzeća u državnom vlasništvu posjeduju i kontrolišu između 74% i 100% imovine u strateškim industrijama. Najveće kineske banke su u 100% državnom vlasništvu (postoji na stotine privatnih investicionih banaka sa stranim kapitalom ali im je ograničeno gdje mogu ulagati).7 U javno-privatnim aranžmanima, kineska vlada je vlasnik većinskog udjela (sa učešćem od 51% ili više) nekoliko hiljada multinacionalnih i izvozno orijentisanih korporacija, od Audi-ja do Xerox-a. Ove multinacionalne kompanije su ujedno i pokretači ekonomskog rasta Kine tokom posljednjih decenija. Vlada je takođe otkupila niz stranih kompanija, uključujući Volvo, Syngenta, Smithfield Farms, Pirelli Tires i Kuka Robotics, koje danas manje-više vodi kao državne kapitalističke kompanije. Pored toga, posjeduje akcije mnogih zapadnih kompanija, uključujući i 10% njemačkog Daimler-a (Mercedes Benz).
Četrdeset dvije godine nakon uvođenja tržišnih reformi, vlada i dalje posjeduje i kontroliše strateški važne sektore ekonomije: bankarstvo, rudarstvo, prerađivačku industriju, tešku industriju, metalurgiju, građevinsku mehanizaciju i opremu, brodarstvo, vazduhoplovstvo, avio kompanije, željeznice, farmaceutsku industriju, biotehnologiju, vojnu industriju kao i proizvodnju energije, nafte i petrohemije, atomske energije, telekomunikacija i interneta, motornih vozila (neka u partnerstvu sa stranim kompanijama), aviona (u partnerstvu sa Boing-om i Airbus-om) i još mnogo toga. Strani investitori se već dugo žale da su istisnuti iz strateških sektora i samim tim prisiljeni da prihvate kineske kompanije u državnom vlasništvu kao partnere umjesto da samostalno posluju u nekolicini dostupnih sektora.8 Kompaniji Tesla je 2018. godine dozvoljeno da osnuje prvo fabričko postrojenje automobila u Kini koje je u potpunosti u stranom vlasništvu.
Da ne bude zabune, u Kini je široko rasprostranjena tržišna ekonomija koja dejstvuje rame uz rame sa državnim sektorom. Danas privatni sektor broji gotovo dvostruko više radnika i radnica od državnog.9 Kineski domaći kapitalistički sektor uglavnom se sastoji od bezbroj malih i srednjih preduzeća i samozaposlenih radnika i radnica. Većinu tih preduzeća čine mali rudnici uglja, lokalne građevinske kompanije, male čeličane, kompanije za proizvodnju tekstila i odjeće, obućarske radnje, trgovine na malo, supermarketi, restorani, samozaposleni vozači kamiona, dostavljači, taksisti, porodična preduzeća, radnici i radnice u poljoprivredi i ostali. U privatni sektor spadaju i velike kompanije poput Baidu (gigantski internet pretraživač koji dominira kineskim tržištem od kada ga je Google napustio), Tencent (servis za slanje instant poruka), Alibaba u vlasništvu Džeka Ma (Jack Ma), Huawei telekomunikacijski gigant, kompanije nekretnina poput Dalian Vanda Group i SOHO China, prerađivači hrane kao što je Vahaha Corp. i osiguravajuće kompanije poput Anbanga. Tokom 2000-ih godina, milijarderi su nikli kao gljive poslije kiše: Anbang Insurance Group, nekada statična, mala kompanija za osiguranje automobila, osnovana 2004. godine od strane lokalnog momka koji se venčao sa unukom Denga Sjaopinga (Deng Xiaoping), 2014. godine iznenada je popisala imovinu vrijednu 295 milijardi američkih dolara. Djeca i unuci Denga i drugih lidera pribavili su ogromno bogatstvo (nepoznatog porijekla) i, koristeći Anbang, izneli su taj novac iz zemlje kupujući imovinu u stranom vlasništvu, uključujući i njujorški hotelski kompleks Waldorf Astoria.10
Slika vlasništva u Kini je izrazito netransparentna zbog čega je danas gotovo nemoguće znati koje su to kompanije zapravo ili u potpunosti privatne.11 Pravilo je da, što je veća kompanija, veća je i vjerovatnoća da država posjeduje značajan ili kontrolni udio. Studija američke vlade iz 2011. godine otkrila je da preduzeća u državnom vlasništvu zajedno sa gradskom, mjesnom i seoskom industrijom u vlasništvu lokalne samouprave čine 50% kineskog BDP-a (bez učešća poljoprivrede). Partnerstva kineske vlade sa kompanijama u stranom vlasništvu koje posluju u specijalnim ekonomskim zonama čine oko 30% BDP-a (bez učešća poljoprivrede). Ostatak čini domaći privatni sektor Kine sa učešćem od oko 20% u BDP-a (bez poljoprivrednog udjela).12 Druge procjene pokazuju da državni udio iznosi dve trećine.13 U svakom slučaju, država posjeduje najmanje polovinu industrijske ekonomije, a kontroliše ostatak.14 Iako poljoprivreda nije nominalno pod kontrolom države, radnice i radnici u poljoprivredi ne posjeduju ništa, ni svoje farme, ni svoje domove, a desetinama miliona je oduzeto zemljište bez mogućnosti preinačenja, sa ili bez nadoknade.
Lista za odstrel trutova obezglavila je kinesku nacionalnu buržoaziju u nastajanju
Komunistička partija drži domaće kapitaliste na kratkom povocu. Uspješni preduzetnici su brzo shvatili da im je potreban državni partner, jer, ih u suprotnom, vlada može prinudno otkupiti ili otjerati iz biznisa osnivanjem konkurentskih preduzeća.15 Još gore, oni čija se imena nalaze na Forbsovoj listi najbogatijih ljudi na svijetu ili Rupert Hugverfovoj (Rupert Hoogewerf) listi kineskih bogataša tzv. Hunrun Rich listi, rizikuju da privuku neželjenu pažnju vlade; bivaju uhapšeni ili velikom brzinom nestaju bez traga.16 Za samo godinu dana u 2015. godini država je uhapsila najmanje 34 visoka rukovodioca kineskih kompanija, uključujući i izvršnog direktora firme Fosun koji je kupio Club Med iste te godine.17 Kinezi ovo zovu sha zhu bang, odnosno liste za odstrel trutova. Od 2013. godine, zahuktavanjem Si Đinpingove antikorupcijske kampanje, tajkuni su rušeni na sve strane.18 U periodu 2015-16. godine, kineski bogataši iznijeli su više od biliona američkih dolara iz zemlje, uglavnom ulažući u privatne kompanije poput HNA, Fosun, Dalian Wanda, Anbang ili otkupljivanjem hotela (Hilton, Starwood itd), kompanija koja operišu u industriji zabave AMC Entertainment, Legendary Entertainment, Cirque du Soleil, fudbalskih timova i imovine širom svijeta — uglavnom da bi oprali svoj novac i stacionirali ga u zemlji u kojoj njihova imovina može biti zaštićena.19
Si Đinping, željan da zaustavi odliv “vrućeg novca”, i plašeći se vladinih gubitaka na državnim zajmovima kompanijama u privatnom vlasništvu, riješio je da spriječi uspon moćne klase bogatih kapitalista i da povede borbu protiv njih.20 Krenuo je za tzv. crnim nosorozima, visoko rizičnim i zaduženim preduzećima čije iracionalne investicije iz inostranstva ugrožavaju finansijsku stabilnost. Generalni direktori su optuženi za privredni kriminal, zatvoreni su i oduzeta im je sva imovina uključujući i kompanije.21 U junu 2017. godine svrgao je Vu Sjaohuija (Wu Xiaohui) izvršnog direktora kompanije za osiguranje automobila Anbang koji se oženio unukom Deng Sjaopinga. Vu je dobio 18 godina zatvora. Kompanija je nacionalizovana, a država je zaplijenila svu njegovu imovinu. U julu je Vangu Đijanlinu (Wang Jianlin), vlasniku kompanije koja posluje sa nekretninama Dalian Wanda, uticajnoj osobi iz svijeta zabave (koji je svojevremeno obećavao da će “pobijediti Disney“) i najbogatijem čoveku sa Hunrun liste u Kini, naloženo da proda svoje tematske parkove i hotele kako bi vratio novac koji je dugovao državnim bankama. Vang Ši (Wang Shi), osnivač China Vanke, najveće investicione građevinske kompanije u zemlji, iako nije optužen ni za jedan zločin, 2017. godine je protjeran iz biznisa a njegovu firmu su preuzele državne kompanije. Stradao je i Čen Feng (Chen Feng), izvršni direktor konglomerata HNA, koji nudi finansijske i usluge avionskog transporta sa sjedištem u Hainanu, jedan od najvećih rasipnika čija se imovina prostirala na šest kontinenata, uključujući udio u vlasništvu od 10% u Deutsche banci, 25% u hotelskoj korporaciji Hilton, desetine milijardi u vilama i zgradama na Menhetnu, švicarskim kompanijama itd. U martu 2018. godine naređeno mu je da rasproda nekretnine i drugu imovinu koja se ne uklapa u razvoj grada Pekinga. Još ove nedjelje objavljeno je da je carstvo Sjao Đianhua (Xiao Jianhu) zaplijenjeno i da ga je država rasparčala. Sjao, nekada finansijski menadžer vladajuće elite, pa i porodice Si Đinpinga, kidnapovan je iz hongkonškog luksuznog hotela 2017. godine i od tada mu se gubi svaki trag.22 Kako se to kaže u Kini, “dok država napreduje, privatnici se povlače” (guo jin min tui).
Ipak, mnogi milijarderi su nastavili da se bogate, uključujući predsjednika kompanije Alibaba Džeka Ma, koji je bio član Komunističke partije mnogo prije nego što se obogatio i Ponija Ma (Pony Ma), osnivača Tencent Holdings Ltd. Njihove kompanije nisu na udaru jer doprinose ispunjavanju partijskih ciljeva u oblasti industrijske politike kao što su npr. promocija konzumerizma i prikupljanje podataka o kupcima. Uprkos tim primjerima, Si je obezglavio kinesku ambicioznu nacionalnu buržoaziju, nacionalizovao je njihove kompanije i demoralizovao privatni sektor, što mu je i bio cilj.23 Si je nacionalista i neomaoist. Neprijateljski je nastrojen prema kapitalistima i ne želi da se vladin kapital, pa čak ni privatni kapital, baca na sitnice ili iznosi iz zemlje. On želi da se novac ulaže na ono što su zacrtani prioriteti državne industrijske politike. Pored toga, u svom nastojanju da okonča siromaštvo u Kini, nakinđureni milijarderi mu kvare reputaciju i narušavaju sliku neomaoističkog modela uravnilovke.
Deng Sjaoping: Vraćanje kapitalizma ili upošljavanje kapitalizma za spasavanje komunizma?
U maoističkim interpretacijama Kine, Mao je pokušao da izgradi socijalizam dok je Deng Sjaoping restaurirao kapitalizam. Ovaj mit se ne poklapa sa istorijskim činjenicama. Deng je napustio Maovu autarkiju, uveo tržišne reforme i otvorio ekonomiju za investicije sa zapada. Ipak, od samog početka bio je kristalno jasan da reforma ne znači kontrarevoluciju. Nema privatizacije niti restauracije kapitalizma. Deng i njegovi partijski drugovi su tokom 1980-ih i 1990-ih godina bili šokirani i užasnuti Gorbačovljevim privatizacijama koje su ubrzale krah Komunističke partije Sovjetskog Saveza i odlučili su da, po svaku cijenu, izbjegnu tu grešku. Tako je 1985. godine uvjerio zabrinute drugove da:
Mi pokušavamo da modernizujemo industriju, poljoprivredu, narodnu odbranu kao i nauku i tehnologiju. Ali ispred riječi “modernizacija” nalazi se pridjev “socijalistički”, sugerišući “četiri socijalističke modernizacije”. […] Socijalizam ima dva glavna zahtjeva. Prvo, njenom ekonomijom mora dominirati javno vlasništvo […] ekonomija u javnom vlasništvu čini više od 90% ukupnih ekonomskih aktivnosti. Istovremeno, dozvoljavamo da se razvije mali dio privatne ekonomije, koristimo strani kapital i uvodimo naprednu tehnologiju, čak i podstičemo strana preduzeća da osnivaju fabrike u Kini. Sve će to služiti kao dodatak socijalističkoj ekonomiji zasnovanoj na javnom vlasništvu; to ne može i neće da je potkopa.24
Ponovo, u januaru-februaru 1992. godine, samo nekoliko nedjelja nakon raspada Komunističke partije SSSR-a, Deng je krenuo u svoju čuvenu južnu turneju po Šenženu i drugim specijalnim ekonomskim zonama kako bi ojačao proreformske snage u sukobu sa konzervativcima koji su željeli da ih zatvore. Insistirao je na stavu da su reforme i otvaranje tržišta jedini način da se spasi Komunistička partija, ali i da on nije Gorbačov:
Specijalne ekonomske zone nose predznak “socijalizma” (shehui zhuyi), a ne “kapitalizma” (ziben zhuyi). U Šenženu privredne aktivnosti dobrim dijelom dejstvuju u javnom vlasništvu, a strana ulaganja čine jednu četvrtinu. […] I dalje smo superiorni, jer imamo velika i srednja državna, gradska i mjesna preduzeća. Što je još važnije, državna vlast je u našim rukama. Neki ljudi misle da će priliv stranog kapitala dovesti do razvoja kapitalizma i da će povećan broj preduzeća koja se finansiraju iz inostranstva dovesti do integracije kapitalističkih odnosa. Ovim ljudima nedostaje zdrav razum. […] Preduzeća koja se finansiraju inostranim kapitalom ograničena su političkim i ekonomskim uslovima u našoj zemlji i tako čine koristan dodatak socijalističkoj ekonomiji. U krajnjoj instanci, ona su korisna i za sam socijalizam.25
Foto: Michael Wong
Čen Džun (Chen Yun), glavni Maov planer, uporedio je utilitarizaciju kapitalizma u Kini sa pticom u kavezu. Kavez ne smije biti premalen da se ptica ne bi ugušila, ali ptica mora biti zadržana ili će odletiti — kapitalizam bi mogao da izmakne kontroli. I tako ostaje do danas. Danas u Kini nema kraja kapitalističkim stvarima. Ipak, nije došlo do sveopšte privatizacije državne imovine oligarsima, kao što je to slučaj u Rusiji.
Džejms Mekgregor (James McGregor) koji je proveo više od dvadeset godina u Kini kao šef pekinškog biroa Wall Street Journal-a i predsjednik Američke privredne komore u Kini, opisuje sveprisutnu kontrolu države i marginalnu ulogu kapitalista i tržišta u Kini tokom 1990-ih i 2000-ih godina:
Državna preduzeća monopolizuju ili dominiraju nad svim značajnim sektorima privrede, kontrolišući čitav finansijski sistem. Partijski lideri jačaju ekonomiju tako što razvijaju državna preduzeća koja onda povratno podupiru monopol i političku kontrolu partije. Privatni sektor pruža gorivo za rast i priliku da se ljudi obogate sve dok podržavaju Partiju.26
Karl Volter (Carl Walter) i Frejzer Houvi (Fraser Howie), veterani investicionog bankarstva i trgovci na kineskim berzama, u knjizi “Red Capitalism” 2011. godine napisali su:
Država je uključena u sve faze djelovanja tržišta kao regulator, kreator politike, investitor, matična kompanija, partnerska kompanija, broker, banka i bankar. Ukratko, država je upravljački kadar svih velikih kineskih državnih preduzeća.27
I ovo ne važi samo za visoku industriju. Kao što objašnjava investicioni bankar Džo Zang (Joe Zhang), nadležnost države se proteže na cijelu ekonomiju, pa i na industriju široke potrošnje:28
Oni ne samo da monopolizuju (ili gotovo monopolizuju) mnoge “strateški važne” sektore i industrije […] već su, takođe, nosioci ogromnog dijela ekonomskih aktivnosti u drugim resorima, npr. u prerađivačkoj ili industriji metala, hrane i pića, komunalnim preduzećima, maloprodaji, sektoru nekretnina, hotelijerstvu itd.29
Aparat državne vlasti odlučan je u svojoj namjeri da prestigne SAD, zbog čega kineski lideri dio svog rastućeg bogatstva troše na obnavljajanje, modernizaciju, nadogradnju i povećanje obima proizvodnje u industrijama u državnom vlasništvu, pretvarajući ih u nacionalne šampione. Danas, od 500 najboljih kineskih kompanija, većinu čine državna preduzeća: čak 63% od svih preduzeća, ostvaruju 83% od svih prihoda i posjeduju 90% ukupne imovine.30
Maksimizacija dobiti nije imperativ
Ipak, kineske državne korporacije nisu, same po sebi, profitno orijentisane kao, recimo, singapurski državno-kapitalistički Temasek i njemu slični nacionalni investicioni fondovi. Sretni su ako zarade kada im se ukaže prilika, ali nisu obavezani ostvarivanjem profita. Mnogi su već decenijama u stvarnom bankrotu, ali vlada ne dopušta da njeni zombiji propadnu, zbog čega ih neprekidno dotira. U četrdeset godina, koliko traju tržišne reforme, vlasti nisu dozvolile bankrot nijednom značajnom državnom preduzeću. Njihovo postojanje i svrhu diktira Plan, a ne tržište. Stoga, kada je rukovodilac jednog velikog državnog konglomerata uklonjen jer je pretjerano entuzijastično prigrlio tržišni princip regulacije, stručnjak za kineska državna preduzeća sa Univerziteta u Pekingu primijetio je:
Sistem je bitan, a ne pojedinac. Osoba koju partija imenuje na određenu funkciju svoju poziciju crpi iz nadležnosti […] zadatak joj je da se obaveže državnim liderima i štiti vladinu imovinu, a ne da maksimizira profit.31
Nema povlačenja planske ekonomije
Na koncu, tržište nije zamijenilo planiranje ekonomije kojom dominira država. Još 1990-ih godina, kineski stručnjaci za tržište, zapadnjački orijentisani, predviđali su da Kina raste bez plana.32 Ipak, to se nije desilo. Iako su lideri nagovještavali da će u nekom trenutku prepustiti tržištu da reguliše distribuciju resursa, to se, van margina, nikada nije dogodilo. Nije ni moglo, jer je za početak, trebalo izgraditi šampione u državnom vlasništvu kako bi se zaista pretekle SAD; zato je bilo nužno usmjeriti resurse u razvoj ključnih industrija i planirati cjelokupnu ekonomiju. Kako je to u novembru 2015. godine objavljeno u godišnjem izvještaju Američko-kineske komisije za ekonomska i bezbjedonosna pitanja:
Planiranje odozgo prema dole u sovjetskom stilu ostaje obilježje kineskog ekonomskog i političkog sistema. Petogodišnji planovi nastavljaju da regulišu kinesku ekonomsku politiku definišući prioritete kineske vlade i sugerišući centralnim i lokalnim zvaničnicima kao i industrijskim sektorima resore za buduću vladinu podršku. Ove planove prati i niz planova nižeg reda na nacionalnom, pokrajinskom, opštinskom i nivou ministarstva koji pokušavaju da prevedu ove prioritete u ciljeve, strateške mjere i mehanizme evaluacije specifične za određeni region ili industriju.33
Petogodišnji planovi, jedanaesti i dvanaesti u nizu, postavili su nacionalne prioritete i naznačili kako će se ovi ciljevi ispuniti kroz hiljade planova nižeg reda grupisanih u tri kategorije: sveobuhvatni planovi, posebni planovi i makroregionalni planovi. Regionalni planovi uključuju masivne programe poput Programa za zapadni razvoj (Western Development Program) koji je fokusiran na industrijalizaciju zapadne Kine ili programa Delta biserne rijeke (Pearl River Delta) koji je usredsređen na tehnološke inovacije itd. Stotine posebnih tematskih planova uključuje petogodišnje planove za pojedine industrije, uključujući farmaceutske proizvode, preradu hrane, hemikalije, cement i tekstil. Širi tematski planovi obuhvataju nauku, tehnologiju, energetsku efikasnost, šinski transport, autoputeve, električnu energiju, ublažavanje katastrofa i još mnogo toga.
U važnom članku Modern China iz 2013. godine, Sebastijan Hejlman (Sebastian Heilmann) i Oliver Melton pobijaju argument o odumiranju planske ekonomije:
Suprotno široko rasprostranjenom [stavu] […] u Kini se nije desila “propast plana”. Od 1993. godine, razvojno planiranje je iz temelja transformisano u pogledu funkcije, sadržaja, procesa i metoda. Otvorio se prostor tržišnim snagama i decentralizaciji autoriteta za donošenje odluka ali se istovremeno zadržao uticaj državne birokratije na ekonomiju, čime se bez obzira na odustajanje od nekadašnjih ovlašćenja, osigurala kontinuirana politička kontrola partije.34
Danas, umjesto detaljne razrade ciljeva proizvodnje, centralni planeri u Kini uglavnom samo ispisuju čekove da bi finansirali svoje projekte.35 Ipak, iako je planiranje modernizovano i monetarizovano, planovi i dalje uključuju pregršt obaveznih i indikativnih ciljeva. Na primjer, dvanaesti po redu petogodišnji plan (2011-2015) ciljao je porast stope ekonomskog rasta od 7,5%, potrošnje nefosilnih goriva u primarnoj potrošnji za 3,1%, smanjenje energetske potrošnje za 16% po jedinici BDP-a, smanjenje potrošnje vode za 30% po jedinici BDP-a, porast pošumljavanja za 1,3% — čak i porast broja patenata na 10.000 ljudi za 1,6%. Plan je takođe definisao i brojne kvantitativne ciljeve: mreža brzih željeznica trebalo je da dosegne dužinu od 45.000 km, sistem brzih saobraćajnica kilometražu od 83.000 km, a vlada je, tokom trajanja petogodišnjeg plana, trebalo da otvori 45 miliona novih radnih mjesta. Plan je takođe naložio izgradnju novih luka, desetine novih aerodroma i još mnogo toga.36
Ukratko, u Kini je znatno prisutan kapitalizam, ali on je uglavnom koncentrisan u specijalnim ekonomskim zonama, usmjerenim ka rastu izvoznog sektora, u kojima strane kompanije mogu da investiraju sa domaćim kineskim firmama ili same. Ipak to ne govori u prilog karakterizacije Kine kao kapitalističke političke ekonomije. To je društvo nove klase. Radi se o hibridnoj birokratskoj kolektivističko-kapitalističkoj ekonomiji u kojoj dominira državno vlasništvo i državno planiranje dok kapitalizam biva limitiran kao ptica u kavezu.
Koje političke implikacije slijede iz svega navedenog?
Osvrćući se na političke implikacije svoje analize, Ilaj Fridmen se pita, da li je Kina samo još jedna kapitalistička sila koja se, “u konkurenciji sa SAD-om”, utrkuje za globalnu imperijalnu hegemoniju? Ili, bi “trebalo da vjerujemo da kineska država i njeno suprotstavljanje poretku koji predvodi SAD oličava oslobodilačku politiku”? Moj odgovor je da u politici Komunističke partije Kine već decenijama ne postoji ništa “emancipatorno”. Kineska komunistička partija nije bila istinski socijalistička partija od 1920-ih godina prošlog vijeka kada su je većinom činili proleteri. Nakon što je radničku revoluciju 1926. godine ugušio Kuomintang (Kineska narodna partija), vođstvo Komunističke partije pripalo je Maovom nacionalističkom krilu stranke. Mao je napustio proletarijat da bi stvorio “zamjenski proletarijat”, oličen u partijsko-vojnoj-birokratiji sačinjenoj od heterogenih malograđanskih elemenata i seljaštva. Odbacio je marksizam i materijalizam za idealizam i voluntarizam, radničku demokratiju za partijsku diktaturu i proleterski internacionalizam za nacionalizam i hanski šovinizam; odbacio je pobunu radništva zarad strategije “narodnog rata” i vojnog osvajanja. Maova revolucija “novog tipa” čime je proleterijat supstituisan staljinističkom partijom, pokazala se izrazito uspješnom oslobodivši Kinu od strane okupacije, vojnog diktatorizma, zemljoposjedništva, kapitalizma i konfučijanskog tipa patrijarhata što je proizvelo pozitivne implikacije za emancipaciju žena. To su “oslobađajući” aspekti kineske revolucije. Ali ova nova vrsta revolucije istovremeno je instalirala novi tip staljinističke partijsko-armijske-birokratske vladajuće klase, nacionalističku, Han-šovinističku, totalitarnu policijsku državnu diktaturu čiji su lideri sedam decenija eksploatisali kinesko radništvo i seljaštvo u potrazi za projektom obnove Kine u cilju ustoličenja “zakonite” pozicije najveće svjetske nacije i vodeće supersile.37 Kao vladajuća klasa sastavljena od upravljačkog kadra države i komunistička nacija, u svijetu u kojem dominiraju naprednije i moćnije kapitalističke nacije, Mao i njegovi nasljednici su shvatili, poput svojih sovjetskih drugova, da moraju da “stignu i preteknu Sjedinjene Države” — izgrade relativno samodovoljnu visokotehnološku velesilu da bi se odbranili od kapitalističkih imperijalista. Neuspjeh Sovjeta da pobijede u ekonomskoj i trci u naoružanju sa Sjedinjenim Državama osudio je Sovjetsku komunističku partiju na propast. Deng Sjaoping i njegovi nasljednici, posebno Si Đinping, odlučni su da izbjegnu tu grešku. Komunistička partija Kine, u svojoj samoubilačkoj misiji, danas teži maksimiziranju ekonomskog rasta kako bi pretekla SAD i dominirala svjetskom ekonomijom, čak i pod uslovom da se emisije CO2, nastale usljed ovog hiper-rasta, završe klimatskim kolapsom i eko-samoubistvom.38
Danas su dva radikalno različita društvena sistema ujedinjena u zajedničkoj misiji: maksimiziranje ekonomskog rasta sve dok se ne survamo sa litice u ekološki kolaps. Naša jedina nada je da podržimo sve postojeće demokratske borbe da bi se ti sistemi srušili prije nego što oni unište nas. Treba da ih zamijenimo ekosocijalističkim društvima zasnovanim na javnom vlasništvu i demokratskom upravljanju. Jer, ukoliko smo protiv Trampa (Donald Trump) i njegove fašističke baze, onda moramo da “stanemo uz Hongkong” i Istočni Turkestan (Sinđijang) u njihovoj borbi protiv kineske Komunističke partije,39 jer ukoliko ne uspijemo, izumrijećemo.
_____________________
Ričard Smit (Richard Smith) je jedan od osnivača američkog ogranka globalnog pokreta za klimatsku pravdu Sistem Change Not Climate Change
. Autor je knjiga “China’s Engine of Environmental Collapse” (2020, Pluto) i “The Triumph and Tragedy of the Chinese Revolution” (koja će biti publikovana tokom ove godine), a koje su poslužile kao osnova za pisanje ovog teksta.
Tekst je prvobitno objavljen u časopisu Spectre u avgustu 2020. godine.
PREVOD: Tanja Vukša
_____________________
1. Jenny Chan, Pun Ngai i Mark Selden, “Interns or workers? China’s student labor regime,” The Asia-Pacific Journal, 13.6 (7. septembar 2015), Vidi još: Adrian Zenz, “Xinjiang’s new slavery,” Foreign Policy, 11. decembar 2019; Jon Kelly, “The SOS in my Holloween decorations,” BBC, 29. oktobar 2018.↩
2. Primjeri ovog slučaja diskutovani su u: Qin Shao, “Shanghai Gone” (New York: Rowman and Littlefield, 2013). Vidi još: Aidan Denahy, “In China’s countryside, housing complexes are built to be torn down,” SupChina, 23. juli 2020.↩
3. Devedeset posto kineskih milijardera su članovi Komunističke partije. Nekolicina njih se obogatila kapitalističkim preduzetništvom, poput Džeka Ma, osnivača multinacionalne tehnološke kompanije Alibaba. Ipak, većina se obogatila eksproprijacijom nekoliko miliona seljaka koji su bili prinuđeni da svoju zemlju prodaju investitorima, pljačkom države, državnih banaka i kompanija, penzijskih fondova radnika i radnica itd.↩
4. “China’s Trapped Transition” (Cambridge: Harvard UP, 2006).↩
5. Yasheng Huang, “Capitalism with Chinese Characteristics” (Cambridge: CUP, 2008), str. 8.↩
6. Scott Cendrowski, “China’s global 500 companies are bigger than ever—and mostly state-owned,” Fortune, 22. juli 2015. ed. u 9:01. U 2017. godini četiri privatne kineske kompanije su se prvi put našle na listi: Anbang br. 139, Alibaba br. 462, Tencent br. 476, i Country Garden (kompanija za razvoj nekretnina) br. 467. Vidi takođe: Celine Ge, “Alibaba, Tencent Included in Fortune Global 500 List for First Time”, South China Morning Post, 21. juli 2017. Ipak, Anbang se neće naći na listi za 2018. godinu, jer je procijenjena vrijednost ove osiguravajuće kuće lažirana. Kompanija je zapravo u stečaju i trenutno je (od pisanja ovog izvještaja, mart 2018. godine) država održava na aparatima: Anjani Trivedi i Julie Steinberg, “China Conglomerate Gets Lifeline,” Wall Street Journal, 3-4. mart 2018.↩
7. James McGregor, “No Ancient Wisdom, No Followers: the Challenges of Chinese Authoritarian Capitalism” (Westport: Prospecta Press, 2012), str. 4-5, 16-19 (cit. str. 57) i ostali autori/ke navedeni u knjizi, uključujući šefa Komisije za nadzor i upravljanje državnom imovinom Državnog vijeća (SASAC).↩
8. Tom Mičel (Tom Mitchel) za Financial Times je napisao: “Želite li da uđete u tzv. strateške industrije u kojima trenutno dominira 120 pekinških preduzeća koja su u državnom vlasništvu i kojima upravlja država? Izvinite, ali vrata koja vode u kineski energetski, željeznički i telekomunikacioni sektor — da navedemo samo nekoliko primjera — čvrsto su zaključana. Želite li da proizvodite i prodajete automobile na najvećem svjetskom tržištu motornih vozila? Onda je jedini put udruživanjem u partnerstva sa lokalnim samoupravama Kine. Neka vrata kroz koja strani ulagači danas mogu proći formalno su otvorena prije 14 godina, u trenutku kada je Kina pristupila Svetskoj trgovinskoj organizaciji. Iako su multinacionalne kompanije ovo jedva dočekale, pregovori koji su uslijedili nakon pristupanja Kine, ipak nisu uspjeli da više otvore kinesko tržište STO zemljama članicama. Za strane investitore i kineske reformatore rezultat je bila “izgubljena decenija” u kojoj se apetit Pekinga za smelim tržišnim reformama ugasio.” “The door to China’s real investment riches remains locked,” Financial Times, 31. mart 2015. ↩
9. U 2016. godini državna preduzeća zapošljavala su 61,7 miliona radnika, preduzeća u kolektivnom vlasništvu 4,53 miliona, a ukupni broj samozaposlenih i zaposlenih u privatnom sektoru iznosio je 120,8 miliona radnika. Statista.com.↩
10. Michael Forsythe, “Behind China’s Anbang: empty offices and obscure names,” New York Times, 1. septembar 2016. Vidi još: “A Chinese mystery: who owns a firm on a global shopping spree?” New York Times, 1. septembar 2016.↩
11. Na primjer, Huawei, kineska kompanija za smart telefone i telekom opremu, tvrdi da je u vlasništvu svojih zaposlenih. Istraživači sa zapada nisu mogli da utvrde ko je zapravo vlasnik Huawei-a, ali su sa sigurnošću zaključili da oni koji je zaista posjeduju zasigurno nisu zaposleni ove kompanije. Pretpostavlja se da je Huawei finansiran od strane Komunističke partije novcem ukradenim iz vladine kase. Raymond Zhong, “Who owns Huawei? The company tried to explain. It got complicated,” New York Times, 25. april 2019.↩
12. Andrew Szamosszegi i Cole Kyle, “An Analysis of State-owned Enterprises and State Capitalism in China,” 26. oktobar 2011; “US-China Economic and Security Review Commission”, 26. oktobar 2011. (Washington D.C.: Capital Trade, Inc. 2011), str. 21-22.↩
13. Beri Noton (Barry Naughton) u svojoj knjizi “The Chinese Economy: Transitions and Growth” (Cambridge: MIT, 2007) piše da je: “Kina do 1996. godine razvila svojevrsnu tripodnu industrijsku strukturu koju čine preduzeća u državnom, kolektivnom i privatnom (domaćem i stranom) vlasništvu. Svaki sektor pojedinačno učestvuje sa otprilike 1/3 u ukupnoj proizvodnji” (str. 301). Prema Notonu, preduzeća u kolektivnom vlasništvu su zapravo u vlasništvu vlade, što znači da 2/3 BDP-a proizvode vladina preduzeća. Jašeng Huang (Yasheng Huang) procenjuje da je domaći privatni sektor “prilično mali” sa udjelom od oko 22% u industrijskom BDP-u za 2005. godinu. “Capitalism”, str. 8 i 18.↩
14. O državnoj kontroli nad bankarskim sektorom vidi u: Carl E. Walter i Fraser J.T. Howie, “Red Capitalism: The Fragile Foundations of China’s Extraordinary Rise” (Singapore: Wiley & Sons, 2012), str. 31-33 i passim. Vidi takođe: Henry Sanderson and Michael Forsythe, “China’s Superbank” (Singapore: Wiley & Sons, 2013). Naughton, “Chinese Economy”, str. 190, 299-304, 325.↩
15. Huang, “Capitalism”, poglavlje 3 i passim.↩
16. Michael Wines, “In crackdown, Chinese home appliance tycoon receives 14 years in prison for graft,” New York Times, 19. maj 2010. Vidi takođe: Michael Forsythe, “Chinese Billionaire [Xu Xiang] is Arrested in Inquiry,” New York Times, 2. novembar 2015; James T. Areddy, “Mystery Probe Nets Chinese Billionaire [Guo Guangchang],” Wall Street Journal, 12. decembar 2015; Michael Forsythe, “Chinese Businessman [Xu Ming], 44, Dies in Prison,” New York Times, 7. decembar 2015. itd.↩
17. Michael Posner, “China’s disappearing billionaires—an alarming trend,” CNBC, 1. februar 2016. Vidi takođe: Michael Forsythe, “Billionaire is reported seized from Hong Kong hotel,” New York Times, 31. januar 2017. (o otmici Sjao Đianhua organizovanoj od strane države, finansijskog menadžera koji je opsluživao vladajuću klasu, uključujući i porodicu Si Đinpinga i koji je, očigledno, znao previše). Gospodina Sjaoa niko nije čuo ni video od tog dramatičnog dođaja kada je otet iz hotela Four Seasons u Hong Kongu.↩
18. Rebecca Chao, “Why do Chinese billionaires keep ending up in prison,” Atlantic, 29. januar 2018.↩
19. Michael Forsythe and Alexandra Stevenson, “Murky firm is behind a donation of $18 billion,” New York Times, 27. juli 2017. U ovom slučaju, fiktivna kompanija donirala je 18 milijardi dolara, 29% od vrijednosti HNA Corp, privatnoj kineskoj fondaciji sa sjedištem u Njujorku, premještajući novac stvarnih vlasnika u sigurne, “porodične” ruke, van domašaja kineske vlade.
Vidi takođe: David Barboza, “Behind a Chinese powerhouse, web of family financial ties,” New York Times 19. juli 2018.↩
20. Richard McGregor, “China takes on the tycoons,” Wall Street Journal, 14-15. oktobar 2017;
Vidi još: Wang Yanfei, “SOEs outbound risks to be contained,” China Daily, 19. decembar 2017.↩
21. Gabriel Wildau et al., “China to clamp down on outbound M&A in war on capital flight,” Financial Times, 29. novembar 2016. Vidi takođe: Keith Bradsher i Sui-Lee Wee, “In China, herd of ‘gray rhinos’ threatens economy,” New York Times, 23. juli 2017.↩
22. Alexandra Stevenson, “China seizes tycoon’s empire, 3 years after he vanished,” New York Times, 19. juli 2020.↩
23. Xie Yu, “Regulators remove Anbang chairman Wu Xiaohui for ‘economic crimes’, take over conglomerate”, South China Morning Post, 23. februar 2018. Vidi takođe: Craig Karmin et al., “Luxury-hotel portfolio put for sale,” Wall Street Journal, 20. avgust 2018; Sui-lee Wee,”A Disney rival in retreat,” New York Times, 17. juli 2017; Anjani Trivedi i Julie Steinberg, “China Conglomerate Gets Lifeline,” Wall Street Journal, 3-4. mart 2018; “Creditors call time on China’s HNA,” Economist, 8. februar 2018; April Ma i Lin Jinbing, “Charismatic Wang Shi stepping down as Vanke Group’s Chairman,” Caixin, 21. juni 2017; Keith Zhai i Alfred Cang, “Xi’s Warning to investors: any Chinese billionaire could fall,” Bloomberg, 1. mart 2018.↩
24. Deng Xiaoping, “Fundamental Issues in Present-Day China” (Beijing: Foreign Language Press, 1987), str. 13 (boldovao autor).↩
25. “Central Document No. 2 (1992)” trans. iz FBIS, april 1992, str. 2, cit. iz: Smith, “The Chinese Road,”str. 85.↩
26. James McGregor, “No Ancient Wisdom” (Westport CT: Prospecta, 2012), str. 2↩
27. Carl E. Walter i Fraser J.T. Howie, “Red Capitalism” (Singapore: Wiley, 2011), str. 22-25, 212.↩
28. Joe Zhang, “Party Man, Company Man” (Honolulu: Enrich, 2014) str. 48, 175, 181-182 i passim. Od kraja 1980-ih do sredine 2000-ih, Zang je radio na različitim funkcijama: kao zamjenik direktora Kineske investicione banke takođe i kao šef istraživačkog odjela za istraživanje Kine pri UBS Hong Kong, kao službenik Narodne banke Kine i kao glavni izvršni direktor investicione banke u Šenženu u vlasništvu kineske vlade. Dakle, Zang ima rijetko insajderski pogled na to kako djeluju oba sistema u Kini.↩
29. “Party Man”, str. 96, 115-116, 175-176.↩
30. “Infographic: A Glance at Chinese State-Owned Enterprises”, CNPolitics.org, China Digital Times, 24. avgust 2012.↩
31. James T. Areddy i Laurie Burkitt, “Shake-up at China firm shows reach of graft crackdown”, Wall Street Journal, 23. april 2014.↩
32. Barry Naughton, “Growing Out of the Plan” (Cambridge: CUP, 1995); Nicholas R. Lardy, Markets Over Mao (Washington DC: Peterson Institute, 2014).↩
33. US-China Economic i Security Review Commissi000 people, 2015 Annual Report to Congress, 17. novembar 2015: Odjeljak 3, str. 140. Takođe vidi: Naughton, The Chinese Economy, str. 305.↩
34. Sebastian Heilmann i Oliver Melton, “The reinvention of development planning in China, 1993-2012” Modern China, avgust 2013, str. 2.↩
35. Richard McGregor, “The Party” (New York: Harper, 2010) str. 65.↩
36. Heilman i Melton, op. cit, str. 4ff i tabele 1 i 2. State Council, 12th Five-Year Plan, op.cit.↩
37. Vidi u: Mao Zedong, “Strengthen party unity and carry forward party traditions,” 30. avgust 1956. Vidi takođe: Liu Mingfu, “China Dream” (New York by CN Times Books, 2015), Poglavlje 1; Angang Hu, “China in 2020: A New Type of Superpower” (Washington DC: Brookings Institution Press, 2011). Richard Smith, “Mao Zedong and the first party-army ‘substitutionist’ revolution,” Against the Current, vol. 1, no. 1 (ljeto 1981).↩
38. Richard Smith, “The Chinese Communist Party is an environmental catastrophe,” Foreign Policy, 27. juli 2020. Vidi još: “China’s Engine of Environmental Collapse” (London: Pluto Press, 2020),↩
