Čije su naše banje?

Lav Mrenović

U poslednje vreme može se naići na vesti o građanima koji zbog zdravstvenih potreba sami počinju da koriste banje koje su zatvorene. Nedavno su se tako lokalci organizovali i ponovo „otvorili“ Bogutovačku banju koju danas posećuje po nekoliko desetina gostiju dnevno, a jedan građanin je počeo da odlazi u Kuršumlijsku banju sa sopstvenom kadom koju puni lekovitom vodom.

Kada pričamo o banjama mislimo na mesta na kojima se nalazi izvor mineralne vode, lekoviti gas, blato ili vazduh sa pratećom infrastrukturom koja omogućava njihovo korišćenje, odnosno zdravstvene centre i smeštajne objekte. Banje su od izuzetnog značaja pre svega za zdravlje stanovništva, ali i za odmor, te se društvo mora postarati da one budu dostupne svima.

Gotovo sve postojeće banje su izgrađene u vreme socijalističke Jugoslavije, međutim neke od njih su 1990ih i 2000ih godina ili otišle pod stečaj ili su privatizovane. Prema podacima Udruženja banja Srbije, trenutno je 39 banja u funkciji a od tog broja, 32 su i dalje u javnom vlasništvu.

Privatizaciju banja je sadašnja Vlada istakla kao jedan od svojih prioriteta. Međutim, privatizacija je započeta još 1990ih godina modelom akcionarstva. Do sada su privatizovane Badanja, Prolom, Lukovska, Atomska (Gornja Trepča) i Brestovačka banja. Razlog zašto ih nije više privatizovano jeste oblik vlasništva – one su formalno u rukama Republičkog fonda za penziono i invalidsko osiguranje (PIO fond). Poslednjih godina država koja namerava privatizaciju tuži PIO fond pokušavajući da prebaci vlasništvo na sebe i do sada je izgubila 17 od 29 slučajeva. PIO fond se, sa druge strane, protivi privatizaciji i sarađuje sa nekoliko većih i manjih sindikata od kojih se najglasnije privatizaciji protivi Udruženje sindikata penzionera Srbije. Njihova želja je da sačuvaju banje kao javno dobro, odnosno njihovu pristupačnost onima kojima su potrebne.

Privatizacija banja će najverovatnije dati slične rezultate kao i privatizacija odmarališta širom bivše Jugoslavije – ono što je bilo dostupno svima, više nije pristupačno gotovo nikome sem najbogatijima i stranim turistima. Pored toga, zaposleni će definitivno izgubiti čak i formalnu mogućnost odlučivanja ili participacije na sopstvenom radnom mestu jer će, privatizacijom odluke donositi novi vlasnik, najčešće na štetu zaposlenih. Poseban problem u trenutnim okolnostima može predstavljati neodgovorno postupanje prema prirodi i loši radni uslovi, kao i druga kršenja zakona, koja država toleriše privatnim investitorima. Trenutno je pristup penzionerima omogućen putem sistema subvencionisanja u kojem država plaća deo tržišne cene vlasniku za usluge. Problem sa takvim modelom je u tome što javni novac umesto ulaganja u revitalizaciju banja, odlazi u džep privatnika.

Država bi morala da zadrži vlasništvo i revitalizuje banjske komplekse državnim investicijama. Za to je neophodno realizovati model participativnog upravljanja koji uključuje zaposlene, lokalnu vlast, korisnike i stručnjake. Mogao bi se uspostaviti dvojni sistem naplate smeštaja i korišćenja – jedan koji bi bio namenjen ugroženim ljudima i delovima stanovništva koji nisu u mogućnosti da priušte odlazak na odmor ili lečenje i drugi koji bi važio za turiste i regularne posetioce. Zdravlje stanovništva mora biti jedan od prioretita svakog društva.